Στρατιωτική Κοινωνιολογία: Η προκατάληψη των κοινωνικών επιστημόνωνέναντι των Ενόπλων Δυνάμεων

«Si vis pacem, para bellum»

Ιούλιος Καίσαρ

του Δρ. Ιωάννη Χρ. Ιακωβίδη

Επιστημονικού συνεργάτη στο Κέντρο Ανατολικών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου.

Η Στρατιωτική Κοινωνιολογία, ο επιστημονικός κλάδος που ασχολείται με τη μελέτη της σχέσης μεταξύ των Ενόπλων Δυνάμεων και της ευρύτερης κοινωνίας, αναπτύχθηκε μεταπολεμικά. Είχε όμως προηγηθεί η παρέλευση αρκετού χρονικού διαστήματος συγκριτικά με την πολιτική, την ιστορία, την οικονομία και τις υπόλοιπες κοινωνικές επιστήμες, λόγω της αρνητικής προδιάθεσης αριθμού επιφανών πολιτικών επιστημόνων έναντι των στρατιωτικών. Ο Μακιαβέλι, π.χ., ισχυριζόταν ότι ο στρατιωτικός δεν θα μπορούσε να είναι καλός άνθρωπος, ενώ ο Βολταίρος τον περιέγραφε ως «προσωποποίηση της κτηνώδους δύναμης με ορθολογιστική μορφή». Οι Αμερικανοί ανέδειξαν αυτό τον επιστημονικό τομέα, χωρίς να υστερούν οι Δυτικοευρωπαίοι. Ανάμεσα στα αντικείμενά του αναφέρονται ενδεικτικά η σχέση των γυναικών με το στρατιωτικό επάγγελμα, η δυνατότητα των ενστόλων να μεταφέρουν οικογενειακά τους προβλήματα στον χώρο εργασίας τους, οι ιδιωτικές εταιρείες παροχής στρατιωτικών υπηρεσιών, η στρατιωτική θητεία κ.ά.

Ήδη κυκλοφορεί το βιβλίο του Γεράσιμου Καραμπελιά, αναπληρωτή καθηγητή του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, υπό τον τίτλο Θέματα Στρατιωτικής Κοινωνιολογίας, στο πλαίσιο του οποίου πραγματεύεται, καταρχάς, την επιρροή των ηλεκτρονικών παιχνιδιών πολέμου κυρίως σε νεαρά άτομα. Με την άνοδο, άλλωστε, των Ρεπουμπλικάνων Ρόναλντ Ρίγκαν και Τζορτζ Μπους στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1980 δόθηκε έμφαση στη χρηματοδότηση ερευνών για τον «Πόλεμο των Άστρων». Αυτή η προσπάθεια συνετέλεσε στην ανάπτυξη των ηλεκτρονικών παιχνιδιών. Επίτευγμα αποτέλεσε η είσοδος του ηλεκτρονικού παιχνιδιού «America’s Army» το 2002, που προσφερόταν δωρεάν στους χρήστες του Διαδικτύου.

Αντιστροφή του αντιμιλιταρισμού

Έτσι ο Στρατός Ξηράς δημιούργησε τα ερείσματα για τη βελτίωση των σχέσεών του με επιχειρηματικούς ομίλους και ιδιωτικές εταιρείες που δραστηριοποιούνται στον χώρο της επικοινωνίας με τον νεανικό πληθυσμό της χώρας, αξιοποιώντας ιδιαίτερα την ευχάριστη διάσταση του ηλεκτρονικού παιχνιδιού. Ως εκ τούτου, οι Ένοπλες Δυνάμεις συντείνουν στη διαμόρφωση των αντιλήψεων και της κουλτούρας της νεολαίας σχετικά με το φαινόμενο του πολέμου. Ο χρήστης στήνει «παγίδες θανάτου» για τους αντιπάλους του και «πυροβολεί». Εάν οι ενέργειές του τελεσφορήσουν, θα αμειφθεί πλουσιοπάροχα. Γι’ αυτό θα αισθάνεται ικανοποίηση «εξοντώνοντας» εχθρούς.

Όντως διά της χρήσεως των ηλεκτρονικών παιχνιδιών πολέμου οι Ένοπλες Δυνάμεις των ΗΠΑ κατόρθωσαν να αντιστρέψουν το αντιμιλιταριστικό κλίμα και να δημιουργήσουν κοινωνικές προσβάσεις στήριξης τόσο των προσπαθειών τους για αύξηση του ανθρώπινου δυναμικού τους όσο και των επιχειρησιακών τους δραστηριοτήτων. Οι εικονικοί θάνατοι και η υποβάθμιση των εννοιών της θλίψης και του πόνου οικοδομούν μια νέα κατηγορία πολιτών με έντονη στρατιωτική κουλτούρα και λιγότερα συναισθήματα προς την κοινωνία και τον συνάνθρωπο.

Σεξουαλική βία

Ο συγγραφέας θίγει και την παράμετρο της άσκησης σεξουαλικής βίας και ομαδικού βιασμού σε περιόδους πολέμων αλλά και στρατιωτικής κατοχής. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που παρατηρείται διαχρονικά στην ιστορία από αρχαιοτάτων χρόνων. Ακόμη και με την εμφάνιση της βιομηχανικής, και σήμερα της τεχνολογικής επανάστασης, συνεχίζει την παρουσία του.

Στην περίπτωση των χωρών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, οι ερευνητές πρέπει να στραφούν στη μελέτη του συγκεκριμένου θέματος στο εσωτερικό κάθε κράτους λόγω εμφύλιων διαμαχών και στρατιωτικών δικτατοριών αλλά και κατά τη διάρκεια διακρατικών πολεμικών αντιπαραθέσεων (πόλεμοι για την απόκτηση της ανεξαρτησίας και Βαλκανικοί). Στην περίοδο των Νεότουρκων (1908-1918) οι βιασμοί Χαλδαίων, Αρμενίων και Ασσύριων γυναικών πραγματοποιήθηκαν με τόσο συστηματικό και επονείδιστο τρόπο από στρατιωτικούς αλλά και μέλη παραστρατιωτικών οργανώσεων, που προκάλεσαν αναπόφευκτα τον χαρακτηρισμό τους ως γενοκτονία. Την ίδια τύχη είχαν και οι ελληνικοί πληθυσμοί της Μικράς Ασίας και του Πόντου επί Νεότουρκων και Κεμάλ. Η «ελληνοτουρκική φιλία» που εγκαινιάστηκε το 1930 δεν παρεμπόδισε την επανάληψη παρόμοιων πράξεων βίας κατά τα Σεπτεμβριανά του 1955 στην Κωνσταντινούπολη.

Η περίπτωση των ομαδικών βιασμών γυναικών σε Γαλλία και Βέλγιο από Γερμανούς στρατιώτες κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου (1914-18) αποτελεί πολύ γνωστό παράδειγμα της νεότερης δυτικής ιστορίας. Οι Σοβιετικοί κατά την προέλασή τους στο Βερολίνο (1945) μεταχειρίστηκαν τις Γερμανίδες γυναίκες και κορίτσια κατά τον ίδιο τρόπο που συμπεριφέρθηκαν οι Γερμανοί στις δικές τους. Σχετικά με την τουρκική εισβολή στην Κύπρο το1974, αναφορές της Ευρωπαϊκής Ένωσης καταγράφουν επαναλαμβανόμενους βιασμούς Ελληνοκυπρίων γυναικών όλων των ηλικιών, από δώδεκα έως εβδομήντα ενός ετών...

Από τον ηγέτη στην ηγεσία

Ο συγγραφέας καταπιάνεται και με τη μετάβαση από τον ηγέτη στην ηγεσία που συνιστά φαινόμενο των καιρών μας και των όσων ακολούθησαν τη ραγδαία εξέλιξη στη στρατιωτική και μη τεχνολογία κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Παλαιότερα, η χαρισματική ή κληρονομική πολιτικοστρατιωτική προσωπικότητα ήταν αποδεκτή από εχθρούς και φίλους. Σήμερα οι εξελίξεις στο πολιτικό πεδίο, με τη διάχυση των δημοκρατικών θεσμών και ιδεολογίας, και η αυστηρή οριοθέτηση ανάμεσα στη στρατιωτική και πολιτική εξουσία, τουλάχιστον στα δυτικά κράτη, οδήγησαν αναπόφευκτα στην προσπάθεια να ελέγξουν οι πολιτικοί θεσμοί απόλυτα τους στρατιωτικούς αλλά και στη δημιουργία αρνητικής εικόνας για το πρότυπο του ενός «ηγέτη». Επιπρόσθετα, η υιοθέτηση στρατιωτικών χαρακτηριστικών και συμπεριφοράς από τις ταχέως αυξανόμενες οικονομικές επιχειρήσεις διεύρυνε τον αριθμό των ανθρώπων που επιδιώκουν με θέρμη την απόκτηση των ιδιοτήτων του «σύγχρονου» ηγέτη. Αποτέλεσμα αυτών υπήρξαν μια καθολική ιδεολογική μετάβαση από τον ηγέτη στην ηγεσία και η εξάπλωση μεθόδων πρόσληψης των διαφόρων χαρακτηριστικών της μέσω μεταπτυχιακών σπουδών.

Συνταξιοδότηση και συνδικαλισμός

Ένα άλλο κεφάλαιο είναι η αποστρατεία και οι παροχές στην Ελλάδα. Ο πρώτος ιστορικά που θέσπισε την έννοια της σύνταξης υπό τη μορφή παροχής εφάπαξ χρηματικού βοηθήματος υπήρξε ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Οκταβιανός Αύγουστος το 13 π.Χ. Η θέσπιση ασφαλιστικού συστήματος για τους δημοσίους υπάλληλους επηρεάστηκε από το στρατιωτικό περιβάλλον και ως θεσμός επεκτάθηκε και στις χώρες της περιφέρειας.

Στο ελληνικό κράτος από τον Φεβρουάριο του 1828 αποφασίστηκε η καταβολή σύνταξης σε όσους αποχωρούσαν από τις τάξεις του στρατεύματος εξαιτίας τραυματισμού, γήρατος ή ασθένειας. Στις 4 Φεβρουαρίου του1853 ψηφίστηκε στη Βουλή ο «Νόμος περί συστάσεως Ταμείου Χηρών και Ορφανών των Αξιωματικών του Στρατού». Πολύ αργότερα, παραμονές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, τα στελέχη των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων δημιούργησαν ένα αποτελεσματικό σύστημα στρατιωτικών συντάξεων που λειτουργούσε αφενός βάσει της ανταποδοτικότητας και αφετέρου σε επίπεδο πρόνοιας.

Ο συνδικαλισμός και η σχέση του με τις Ένοπλες Δυνάμεις αποτελούν επίσης πτυχές προβληματισμού. Υπάρχουν υποστηρικτές αλλά και πολέμιοι με την ιδέα του συνδικαλισμού των στρατιωτικών. Στην Ελλάδα επί δεκαετίες ολόκληρες ήταν απαγορευμένος, γιατί συνδεόταν με την κομμουνιστική ιδεολογία. Οι κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ και της ΝΔ (1974-2015) λειτούργησαν θετικά προς τη σμίκρυνση του ιδεολογικού χάσματος των Ενόπλων Δυνάμεων και των κοινωνικών κινημάτων. Εντέλει, μια ομάδα είκοσι εν ενεργεία αξιωματικών υπέγραψε το 2005 την πράξη ίδρυσης του πρώτου συνδικαλιστικού οργάνου των στρατιωτικών, της Ένωσης Αξιωματικών Ενόπλων Δυνάμεων. Τον Νοέμβριο του 2013 με απόφαση του Ειρηνοδικείου Αθηνών αναγνωρίστηκε το δευτεροβάθμιο σωματείο με την επωνυμία «Πανελλήνια Ομοσπονδία Ενώσεων Στρατιωτικών» (ΠΟΕΣ).

Εν κατακλείδι, «σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, όπου οι σχέσεις των στελεχών των Ενόπλων Δυνάμεων με τους πανεπιστημιακούς δασκάλους και ερευνητές ήταν ιδεολογικά και πολιτικά φορτισμένη, η προσέγγιση των δύο δεν μπορεί να είναι ούτε εύκολη ούτε ομαλή. Η παρούσα οικονομική κρίση μπορεί και οφείλει να δώσει το έναυσμα για έναν γόνιμο διάλογο, που θα αμβλύνει ή και θα εξαλείψει τις προκαταλήψεις που εξακολουθούν να κυριαρχούν».

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Ιακωβίδης Χρ. Ιωάννης, Η παρουσία των Κυπρίων στην Ελλάδα, Πρόλογος: Γεράσιμος Καραμπελιάς, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2012.
• Καραμπελιάς Ν. Γεράσιμος, Κοινωνιολογία και Ένοπλες Δυνάμεις, Νομική Βιβλιοθήκη, 2009.
• Καραμπελιάς Ν. Γεράσιμος, Θέματα Στρατιωτικής Κοινωνιολογίας, Νομική Βιβλιοθήκη, 2015.
• Καφφές Γεώργιος, Εισαγωγή στη Στρατιωτική Κοινωνιολογία, εκδόσεις Παπαζήση, 2005.
• Κονδύλης Παναγιώτης, Θεωρία του Πολέμου, Θεμέλιο, 1999.
• Χαραλάμπης Δημήτρης, Στρατός και Πολιτική Εξουσία, Εξάντας, 1985.
• http://www.epikaira.gr/article/stratiotiki-koinoniologia-i-prokatalipsi-ton-koinonikon-epistimononenanti-ton-enoplon-dynameon