Στον ίδιο χώρο που βρίσκεται ο Πύργος σήμερα, τοποθετείται η Αρχαία πόλη Δυσπόντιο. Στα περίχωρα του Πύργου ήταν η αρχαία πόλη Λέτρινα, απ' όπου είχε πάρει και την ονομασία του σαν Δήμος Λετρίνων μέχρι την Δεκαετία του 1980. Η ονομασία της πόλης προέρχεται απο τον πύργο που είχε κατασκευάσει, το 1512, στην θέση του Επαρχείου ο Μπέης της ευρύτερης περιοχής Γεώργιος Τσερνωτάς.
Κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας ο Πύργος ήταν ένας ενδιάμεσος σταθμός των διερχόμενων εμπόρων που πήγαιναν προς τη Ζάκυνθο. Διάφορες πηγές κάνουν λόγο για πόλη 5000 κατοίκων. Με την κάθοδο των Λαλαίων επικράτησε οριστικά το τοπωνύμιο "Πύργος". Ποτέ πριν το 1778, όποτε και υπάρχουν επίσημα έγγραφα και συμφωνητικά του Γεώργιου Αυγερινού, η ιστορία δεν αναφέρει το όνομα "Πύργος".
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ο Πύργος είχε ειδική μεταχείριση λόγω των φορολογικών προνομίων των οποίων είχε καταφέρει να κερδίσει ο προεστός Γεώργιος Αυγερινός. Η πόλη του Πύργου είχε εξαιρετική σημασία για τους Τούρκους γιατί χρησιμοποιούσαν διαφόρους Έλληνες διερμηνείς για να αναπτύξουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες. Στον Πύργο δεν κατοικούσαν Τούρκοι εκτός από τον Ζαπίτη και μερικές τούρκικες οικογένειες που τον πλαισίωναν. Οι πρώτοι οικιστές ήταν οι Βιλαεταίοι και οι Άχολοι. Αργότερα ήρθαν νεότεροι οικιστές, απ’ τα Κρέστενα οι Κρεστενίτες, απ΄ τη Δίβρη οι Στεφανόπουλοι, οι Βεργαίοι, οι Θεοδωρίδηδες, Ψημεναίοι, Σωτηρόπουλοι, Πιεραίοι και απ’ τα Καλάβρυτα οι Δημακόπουλοι και Θεοχαρόπουλοι.
Κατα τη διάρκεια των Ορλοφικών υπήρξαν μεμονωμένες εξεγέρσεις με αποτέλεσμα οι Τούρκοι να αρχίσουν να εμπιστεύονται ακόμα περισσότερο τους προεστούς. Την παραμονή όμως της Επανάστασης του 1821 ήταν φανερό ότι υπήρχε ανησυχία μεταξύ των Ελλήνων. Παρόλα αυτά το πλαίσιο εμπιστοσύνης το οποίο είχαν δημιουργήσει οι Έλληνες προεστοί με τους Αγάδες δεν επέτρεψε στους Τούρκους να πληροφορηθούν σχετικά με τις προθέσεις των Ελλήνων.
Αξίζει να αναφερθούν οι σπουδαιότεροι προεστοί που έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην οργάνωση της τοπικής κοινωνίας κατά την Προεπαναστατική περίοδο όπως οι: Α. Γκίκας, Μ. Γιαννόπουλος, Στ. Μανωλόπουλος, Ι. Μιχαηλ, Α. Αυγερινός, Δ. Διάκος, Γ. Μήτζου, Λ. Κρεστενίτης, Άχολος, Χ. Βιλαέτης, Α. Σταϊκόπουλος και Α. Φωτόπουλος.
Οι κάτοικοι του Πύργου ήταν από τους πρώτους που κήρυξαν τον πόλεμο εναντίον των Τούρκων. Στις 29 Μαρτίου ο οπλαρχηγός του Πύργου, Χαράλαμπος Βιλαέτης, ύψωσε την Ελληνική σημαία και ξεσήκωσε τους κατοίκους σε εξέγερση κατά των Τούρκων.
Ο Πύργος την κρίσιμη στιγμή δεν βρέθηκε απροετοίμαστος αφού πολλοί γόνοι σπουδαίων οικογενειών του Πύργου είχαν μυηθεί στην Φιλική Εταιρεία με σκοπό την προετοιμασία της Επανάστασης. Η πόλη γνώρισε μια μεγάλη καταστροφή τον Νοέμβριο του 1825 όταν ο Ιμπραήμ με τον στρατό του βάδισε εναντίον του ανοχύρωτου Πύργου. Ο στρατηγός Κολιόπουλος, ο οποίος είχε επιφορτιστεί για την προστασία της Πόλης δεν κατάφερε να φτάσει εγκαίρως με τον στρατό του με αποτέλεσμα την ολοκληρωτική καταστροφή του Πύργου. Στις 11 Φεβρουαρίου του 1826 οι εχθροί με αρχηγό τον Ντελή Αχμέτ εισέβαλαν στον Πύργο και κατάσχεσαν όλα τα εφόδια και τα ζώα που βρήκαν.
Σπουδαίες μορφές του Πύργου είχαν αναλάβει την εκπροσώπηση του στις Εθνοσυνελεύσεις όπως οι: Παναγιώτης Άχολος, Αγαμέμνων Αυγερινός, Νικόλαος Βιλαέτης και Λυκούργος Κρεστενίτης. Επίσης η περιοχή του Πύργου είχε αναδείξει ηγετικές μορφές της Επανάστασης όπως: τον Πέτρο και Γεώργιο Μήτζου, τον Χαράλαμπο Βιλαέτη και τον Διονύσιο Διάκο.
Ειδική μνεία πρέπει να γίνει και για τον Μητροπολίτη Ώλενας Φιλάρετο, ο οποίος στις παραμονές της έκρηξης της Επαναστάσεως συνελήφθη απο τους Τούρκους και οδηγήθηκε στην Τρίπολη όπου και πέθανε με μαρτυρικό θάνατο.
Μετά την Επανάσταση ο Πύργος ορίστηκε πρωτεύουσα της Επαρχίας Ήλιδας.[1]. Πρώτος δήμαρχος του Πύργου διορίστηκε ο Συλλαϊδόπουλος.Ο πληθυσμός είχε αισθητά μειωθεί ενώ ένα μεγάλο κομμάτι του το αποτελούσαν νησιώτες. Η γενική κατάσταση της πόλης ήταν φριχτή αφού υπήρχαν παντού γκρεμισμένα σπίτια. Γι' αυτό το λόγο οι δημογέροντες του Πύργου στις 26 Ιουλίου του 1830 ζήτησαν την αποστολή αρχιτέκτονα για να συντάξει το σχέδιο της πόλης. Επίσης με συνοπτικές διαδικασίες κατασκευάστηκε ο Δημόσιος Οίκος με έξοδα της κυβέρνησης.Κατά την περίοδο της εξουσίας του Καποδίστρια πραγματοποιήθηκαν πολλές εξεγέρσεις με πρωταγωνιστές την οικογένεια Κρεστενίτη. Το αποκορύφωμα των επαναστατικών κινήσεων έφτασε όταν ο έκτακτος επίτροπος της Ηλείας, Αναγνωστόπουλος, συνέλαβε τον Λυκούργο Κρεστενίτη ως στασιαστή.
Ο Βασιλιάς Όθων επισκέφθηκε τον Πύργο 2 φορές κατά την βασιλεία του. Η πρώτη επίσκεψη πραγματοποιήθηκε στις 27 Οκτωβρίου 1833 και η δεύτερη, η οποία έγινε μαζί με την Αμαλία, στις 8 Μαϊου 1840.Οι αναταραχές και οι εξεγέρσεις δεν έλειψαν ούτε σε αυτή τη χρονική περίοδο. Το 1840 οι αγρότες εξεγέρθηκαν εναντίον του Βασιλιά με κύριο αίτημα την κατάργηση της φορολογίας των προϊόντων τους. Αν και το αίτημα φαίνεται ουτοπιστικό πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι μέχρι τότε οι κάτοικοι της Ηλείας δεν πλήρωναν φόρους γιατί είχαν ευνοϊκή μεταχείριση από τους Τούρκους Αγάδες. Παρόλα αυτά η κυβέρνηση κατέστειλε την εξέγερση με την αποστολή στρατιωτικού τάγματος στον Πύργο και την σύσταση έκτακτου στρατοδικείου με πρόεδρο τον Κ. Πίσσα.
Η δεύτερη χρονολογικά, και σημαντικότερη, εξέγερση συνέβη τον Μάιο του 1848 όταν ο Λύσανδρος Βιλαέτης κατέλαβε τον Πύργο με περίπου 80 οπαδούς του και κατέλυσε τις τοπικές αρχές. Η συμμετοχή του κόσμου ήταν περιορισμένη λόγω των αποτυχημένων εκβάσεων των προηγουμένων επαναστάσεων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη γρήγορη προέλαση του κυβερνητικού στρατού ο οποίος και κατέπνιξε το κίνημα. Ο ηγέτης της εξέγερσης στον Πύργο, Λύσανδρος Βιλαέτης, κατέφυγε με 11 οπαδούς του στη Αγγλοκρατούμενη Ζάκυνθο όπου ζήτησε ασυλία. Το 1849 δόθηκε αμνηστία στους αποστάτες.Την περίοδο 1851-1855 η ανάπτυξη της σταφίδας ήταν τόσο μεγάλη που η κυβέρνηση σύστησε Εφοριακό Γραφείο στον Πύργο έτσι ώστε οι φόροι από τα εισοδήματα των εμπόρων και των γεωργών να συλλέγονται ευκολότερα.
Τα σταφιδικά
Η περιοχή του Πύργου αλλά και γενικότερα η Ηλεία είναι γνωστή για τις καλλιέργειες της στην σταφίδα. Μετά από την απελευθέρωση του Ελληνικού κράτους η καλλιέργεια της σταφίδας συγκεντρώθηκε σε μερικούς πλούσιους κτηματίες οι οποίοι νοίκιαζαν τα κτήματα τους στους γεωργούς με εξαθλιωτικούς όρους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη της τοκογλυφίας καθώς και την αύξηση των τιμών σε πολλά βασικά προϊόντα στον Πύργο. Οι κατασχέσεις και οι φυλακίσεις λόγω χρεοκοπίας ήταν καθημερινό φαινόμενο στην πόλη του Πύργου.
Την εποχή της μεγάλης ανάπτυξης της σταφίδας, ο Πύργος είχε γίνει το σταυροδρόμι του εμπορίου. Γι' αυτό το λόγο η κυβέρνηση διόρισε τον έγκριτο γεωπόνο Π. Γεννάδιο στο γυμνάσιο του Πύργου. Η σωστή οργάνωση και οι καλές κλιματικές συνθήκες έφεραν άνθηση στην καλλιέργεια της σταφίδας με αποτέλεσμα την υπερβολική σπατάλη στην κοινωνία του Πύργου. Από εκείνη την εποχή χρονολογείται και η εγκατάσταση του πρώτου προξενείου. Αργότερα εγκαταστάθηκαν στον Πύργο τα προξενεία της Ιταλίας, Νορβηγίας, Κάτω Χωρών, Γερμανίας, Αυστροουγγαρίας, Η.Π.Α. και Γαλλίας.
Καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη του εμπορίου της σταφίδας αποτέλεσε η πρωτοβουλία του Πύργιου βουλευτή Ανδρέα Αυγερινού σχετικά με την σιδηροδρομική ένωση του Πύργου με το επίνειο του Κατάκολο (Σιδηρόδρομος Πύργου - Κατακόλου, Σ.Π.Κ.). Η σιδηροδρομική γραμμή που συνέδεε την πόλη με το λιμάνι του Κατακόλου, μήκους 13 χιλιομέτρων, ήταν η δεύτερη σιδηροδρομική γραμμή που κατασκευάστηκε στην Ελλάδα (εξαιρουμένων αυτών σε περιοχές τότε υπό οθωμανική κυριαρχία).Ο Ανδρέας Αυγερινός επέδρασε σημαντικά στην ανάπτυξη του Πύργου
Τα Χριστούγεννα του 1888 πραγματοποιήθηκε η πρώτη οργανωμένη συγκέντρωση διαμαρτυρίας των αγροτών. Πλήθος κόσμου συγκεντρώθηκε στην πλατεία Δημαρχείου και διαμαρτυρήθηκε για την εγκατάλειψη του από το κράτος. Κύριοι ομιλητές ήταν οι Θαλλής Θεοδωρίδης και Α. Αθανασακέας. Παρ'όλα αυτά η κυβέρνηση δεν εισήγαγε ικανοποιητικά μέτρα για την βοήθεια τον αγροτών με κύρια συνέπεια την φυγοδικία.
Στις 12 Σεπτεμβρίου 1893 πραγματοποιήθηκε Πανηλειακό συλλαλητήριο στον Πύργο και εκδόθηκε ψήφισμα στον Αντιβασιλέα από τον οποίου ζητούσε:
- Να ρυθμιστεί νομοθετικά το σταφιδικό ζήτημα
- Να αναβάλουν την είσπραξη των φόρων
- Να συμβάλει και η Εθνική Τράπεζα στην ανάπτυξη του τόπου
- Να εκλεγεί επιτροπή με σκοπό την διαβίβαση των ψηφισμάτων
Η επιτροπή η οποία ορίστηκε ήταν η εξής: Θαλλής Θεοδωρίδης, Αριστείδης Παναγιωτόπουλος, Νικόλαος Βέργος, Χαράλαμπος Γκάβας, Χρήστος Διάκος και Χρήστος Μαρκόπουλος.
Στις 15 Φεβρουαρίου 1894 πραγματοποιήθηκε πάλι ειρηνικό συλλαλητήριο όπου συντάχθηκε επιστολή προς τον Βασιλιά για την τακτοποίηση των φόρων. Η επιστολή υπογράφτηκε απο τους: Ζώη Πολυζογόπουλο, Ιωάννη Λιούρδη, Δ. Καστόρχη, Χρήστο Παπαδόπουλο, Φ. Αρμυριώτης, Α Αθανασιάδης και Σ. Μπαντούνας. Παρ'όλα αυτα η αδιαφορία της κυβέρνησης συνεχίστηκε. Ακολούθησαν και άλλες συγκεντρώσεις μικρότερης σημασίας.
Το αποκορύφωμα του Σταφιδικού αγώνα ήταν η εξέγερση του 1903. Στις 14 Φεβρουαρίου ξέσπασε εξέγερση στο χωριό Βαρβάσαινα. Οι αγρότες είχαν συγκεντρωθεί στον Πύργο και διαμαρτύρονταν έντονα. Το Υπουργείο Στρατιωτικών στη θέα νέων επεισοδίων διέταξε τον Γενικό Επόπτη της Χωροφυλακής στον Πύργο να είναι σε ετοιμότητα όλη η δύναμη των αντρών του με κύριο έργο την διάλυση των νυχτερινών συλλαλητηρίων. Στις 26 Μαρτίου συγκεντρώθηκε πλήθος αγροτών στον Πύργο όπου και συνέταξαν τηλεγράφημα προς τον Βασιλιά σχετικά με το μονοπώλιο της σταφίδας. Η επιτροπή αποτελείτο από τους: Γ. Χρονόπουλο, Α. Λεονταρίτη, Γ. Παπαστασινό και Α. Μπερτζελέτο.
Στις 16 Ιουνίου αγρότες από όλα τα χωριά με αρχηγό τον Παπαστασινό κατέβηκαν ένοπλοι στην πόλη του Πύργου. Ο υπουργός γεωργίας Λεβίδης υπέβαλλε την παραίτηση του ύστερα από τα επεισόδια. Στις 28 Ιουνίου 1903, η κυβέρνηση Θεοτόκη παραιτήθηκε. Οι αγρότες αποχώρησαν από τον Πύργο ύστερα από παρέμβαση των βουλευτών Ηλείας. Παρόλα αυτά η νέα κυβέρνηση διέταξε την αποστολή (1904) στρατιωτικού αποσπάσματος στον Πύργο για παν ενδεχόμενο.
Η περίοδος της κατοχής
Στις 5 Μαΐου 1941 έφθασαν 700 Ιταλοί στρατιώτες στον Πύργο και εγκαταστάθηκαν στο 2ο δημοτικό σχολείο Πύργου ενώ μετέτρεψαν σε σταύλο το θέατρο «Απόλλων». Δήμαρχος, επί κατοχής, διορίστηκε ο Τάκης Βακαλόπουλος ενώ στη θέση του νομάρχη διορίστηκε ο Κονιωτάκης.
Η χρονιά 1943 ήταν καθοριστική για την ανάπτυξη της αντίστασης. Ο Μητροπολίτης Ηλείας Αντώνιος αποχώρησε απο τον Πύργο και συντάχθηκε με τους αντάρτες. Σημαντική βοήθεια στην αντίσταση πρόσφερε και ο Τάσης Καζάζης (ο μετέπειτα επίτιμος δήμαρχος Πύργου) ο οποίος το 1943 διορίστηκε αναπληρωτής δήμαρχος αφού ο Τάκης Βακαλόπουλους για άγνωστους λόγους διέμενε στην Αθήνα. Η προσωπικότητα του απέτρεψε πολλές φορές τους Γερμανούς να προβούν σε εκτελέσεις.
Την 4η Σεπτεμβρίου 1944 το τελευταίο τμήμα του Γερμανικού στρατού αποχώρησε[2] από τον Πύργο. Σημαντική Πυργιώτικη μορφή του αγώνα είναι ο Μιλτιάδης Ιατρίδης, κυβερνήτης του θρυλικού υποβρυχίου «Παπανικολής». Ο δήμος Πύργου για να τον τιμήσει έστησε τον ανδριάντα του στην πλατεία Ιατρίδη.
Πνευματική ανάπτυξη - Μουσική
Η πόλη του Πύργου χαρακτηρίζεται για την εντυπωσιακά αλματώδη πρόοδο που είχε στις τέχνες και στα γράμματα.
Επί δημαρχίας του Πέτρου Αυγερινού ιδρύθηκε η "Φιλαρμονική σχολή Πύργου" (1874) η οποία προσκλήθηκε από την επιτροπή των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας να παιανίσει στο στάδιο και στις πλατείες των Αθηνών. Οι ιδρυτές της σχολής ήταν ο γυμνασιάρχης Ρέντζος, ο ιερέας Προβελέγγιος και ο Κωνσταντίνος Κωνσταντινίδης. Τα έξοδα του μουσικοδασκάλου και της στέγασης του κτιρίου τα πλήρωσε από τον μισθό του ο Πέτρος Αυγερινός. Μέχρι τότε την μουσική διδασκαλία του λαού αναλάμβαναν οι εκκλησίες οι οποίες ωθούσαν το ποίμνιο στην μάθηση της Βυζαντινής μουσικής. Το 1881 ιδρύθηκε το «Σωματείον της Φιλαρμονικής Εταιρείας Πύργου ο Απόλλων»[3]. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1932, έχουμε την ίδρυση του ωδείου Πύργου.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Ανδρέας Αυγερινός, αδερφός του δημάρχου Πέτρου Αυγερινού, ήταν από τα ιδρυτικά μέλη του Ωδείου Αθηνών(1871). Άλλες σημαντικές μορφές που επηρέασαν τα μουσικά πράγματα στον Πύργο ήταν οι μουσικοδιδάσκαλοι Ιωάννης Παρίδης και Σπύρος Μπελικ που είχαν ιδρύσει και λειτουργούσαν επιτυχώς την «Φιλοκαλλιτεχνική Ένωση» και τη «Σχολή Μπελικ» αντίστοιχα. Επίσης σπουδαία λυρική τραγουδίστρια, η οποία είχε γεννηθεί στον Πύργο, ήταν η Πόπη Τζαβάρα.
Κινηματογράφος
Ο πρώτος κινηματογράφος του Πύργου ήταν το ιστορικό καφενείο «Κρόνιον». Το «Κρόνιον» ήταν το καφενείο της ελίτ για πάνω από 30 χρόνια. Στεγαζόταν σε κτίριο το οποίο είχε κατασκευαστεί από τον Τσίλλερ. Σε εκείνον λοιπόν το χώρο το 1913 προβλήθηκαν για πρώτη φορά κινούμενες εικόνες από έναν Ιταλό ονόματει Giovanni. Αργότερα συνέχισε τις προβολές του στο Θέατρο Απόλλων. Το 1943στο κτίριο που στεγαζόταν το «Κρόνιον» και μετέπειτα το «Ερμείον» ξεκίνησε να λειτουργεί ο κινηματογράφος «Rex» ενώ την ίδια εποχή λειτουργούσε και το «Πάνθεον». Επίσης λειτουργούσε στην πόλη του Πύργου ο θερινός κινηματογράφος «Άλσος». Απο το 1998 φιλοξενείται στο δημοτικό θέατρο «Απόλλων» το Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου «Ολυμπία» για παιδιά και νέους.
Θέατρο
Το πρώτο θέατρο της πόλης ήταν ένα ξύλινο πολυτελέστατο κατασκεύασμα το οποίο είχε δημιουργήσει ένας Ελληνοαιγύπτιος επιχειρηματίας. Για πολλά χρόνια εξυπηρετούσε τις καλλιτεχνικές ανάγκες του λαού μέχρι που το 1878, ύστερα απο δωρεά του κτηματία Σωκράτη Συλλαϊδόπουλου, κατασκευάστηκε το λιθόχτιστο θέατρο "Απόλλων". Το νέο θέατρο ήταν ευρύχωρο και σε κεντρικό σημείο της πόλεως έτσι ώστε να εξυπηρετεί στην μετακίνηση τους πολίτες. Παρόλα αυτά, λόγω έλλειψης εσόδων του δήμου το θέατρο εγκαταλείφθηκε με αποτέλεσμα, το 1927, η επιτροπή του θεάτρου να ζητήσει από το δημοτικό συμβούλιο την μεταφορά του θεάτρου στο κληροδότημα Καστόρχη. Η μεταφορά έγινε αλλά μερικούς μήνες αργότερα ακυρώθηκε λόγω διαφωνίας του δημάρχου με την διαχειριστική επιτροπή του κληροδοτήματος.
Γράμματα
Σημαντική πρωτοβουλία για την πολιτιστική ανάπτυξη του τόπου ήταν η ίδρυση, το 1884, της «Σχολής του Λαού» που απέβλεπε στη διαφώτιση του λαού με διάφορες ομιλίες. Την ίδια περίοδο λειτουργούσε ο «Σύλλογος των Ηλείων» στον οποίο γίνονταν διαλέξεις, εθνικού και θρησκευτικού περιεχομένου. Επίσης σημαντική παρουσία είχε να επιδείξει η «Λέσχη», η οποία είχε ως κύριο σκοπό την συλλογή βιβλίων. Οι πρώτες ενέργειες για σύσταση δημόσιας βιβλιοθήκης έγιναν το 1927 ύστερα από πρωτοβουλία μερικών εύπορων πολιτών[4]. Στο τέλος του 19ου αιώνα ιδρύθηκε ο αναρχικός χριστιανικός όμιλος Πύργου.[5] Σημαντική μορφή των γραμμάτων στην Ηλεία, ήταν ο γυμνασιάρχης Πύργου Γεώργιος Παπανδρέου, ο οποίος ήταν ο πρώτος που επιχείρησε επιτυχημένα να γράψει την ιστορία των νεοτέρων χρόνων της Ηλείας.
Στην περίοδο της κατοχής, μαθητές[6] του Γυμνασίου ίδρυσαν τον σύλλογο «Πυργιώτικος Παρνασσός» ο οποίος σκοπό είχε την διοργάνωση διαγωνισμών ποίησης κ.α. Την Άνοιξη του 1942 εξέδωσε το περιοδικό «Οδυσσέας» ενώ τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους κυκλοφόρησε το δεύτερο τεύχος. Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε ο Τάκης Δόξας ο οποίος έφερε σε επαφή τα μέλη του συλλόγου με τον Μητροπολίτη Αντώνιο για την παραχώρηση του τυπογραφείου (σχετικά με την έκδοση του περιοδικού). Στις 29 Δεκεμβρίου του 1943 δόθηκε στο θέατρο "Απόλλων" η παράσταση "Οι Παλιοφοιτηταί". Ακολούθησαν και άλλες παραστάσεις[7]. Εκτός απο τον «Πυργιώτικο Παρνασσό» υπήρχε ένας ακόμα σύλλογος μαθητών με τίτλο τα «Φιλοπρόοδα Νιάτα», ο οποίος και κυκλοφόρησε χειρόγραφα μερικά τεύχη περιοδικού με τίτλο «Λύρα».
Κορυφαία πνευματική μορφή του Πύργου είναι ο συγγραφέας Τάκης Δόξας[8]. Επίσης σημαντικές προσωπικότητες που γεννήθηκαν ή μεγάλωσαν στον Πύργο είναι: ο ακαδημαικός,ιστορικός και λογοτέχνης Διονύσιος Κόκκινος, ο ποιητής Τάκης Σινόπουλος, ο καθηγητής Σάκης Καράγιωργας, ο συγγραφέας Παύλος Μάτεσις, ο συγγραφέας Ηλίας Παπαδημητρακόπουλος, ο ποιητής Γιώργης Παυλόπουλος και ο ηθοποιός Κώστας Καζάκος.
Φιλανθρωπικές δραστηριότητες
Πολλά εκλεκτά μέλη της κοινωνίας του Πύργου επέδειξαν αξιόλογη φιλανθρωπική δραστηριότητα. Οι κυριότερες δωρεές είναι οι εξης:
* Μανωλοπούλειο Νοσοκομείο
Ο Αθανάσιος Μανωλόπουλος στις 28 Φεβρουαρίου 1888 αποφάσισε την ανέγερση του Δημοτικού Μανωλοπούλειου νοσοκομείου με δικές του δαπάνες. Εκτός απο τον Αθανάσιο Μανωλόπουλο, χρήματα έδωσε μέσω του κληροδοτήματος του και ο πεθερός του Μανωλόπουλου, ο Ιωάννης Κανδηλιεράς. Το κτήριο σχεδιάστηκε από τον Τσίλλερ. Επίσης το κληροδότημα Λυρή, το 1890 πρόσφερε 20 χιλιάδες δραχμές ενώ ο πλούσιος σταφιδέμπορος Αγγελής Παπαδόπουλος ανέλαβε την δαπάνη για τα πρώτα 20 κρεβάτια.
* Λάτσειο Δημοτικό Μέγαρο
Το κτήριο βρίσκεται στην κεντρική πλατεία του Πύργου και στεγάζει υπηρεσίες του Δήμου. Έχει γίνει με δαπάνες του εφοπλιστή Γιάννη Λάτση.
* Λιούρδειος παιδικός σταθμός Πύργου
Δωρήθηκε το 1899 από τον Ιωάννη Λιούρδη με τον σκοπό να γίνει ορφανοτροφείο. Το 1910 σύμφωνα με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων φιλοξενήθηκε στο οίκημα Λιούρδη σώμα στρατού. Σήμερα στεγάζεται ο Α' κρατικός Λιούρδειος παιδικός σταθμός. Επίσης σημαντικά ποσά διέθεσαν και οι κληρονόμοι του Ζώη Πολυζογόπουλου.
* Θέατρο Απόλλων
Είναι δωρεά (1879) του κτηματία Σωκράτη Συλλαϊδόπουλου ενώ ανακαινίστηκε τα τελευταία χρόνια με δαπάνες του συμπολίτη μας Γιάννη Λάτση.
* Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Πύργου
Είναι δωρεά του Κωνσταντίνου Χριστόπουλου ο οποίος το 1926 ίδρυσε την "Ηλειακή βιβλιοθήκη Πύργου". Το 1953, ύστερα απο δική του πρωτοβουλία, η βιβλιοθήκη έγινε κρατική. Εκτός από τους χιλιάδες τόμους που δώρισε, παραχώρησε και το πατρικό του σπίτι στην οδό Γερμανού όπου σήμερα στεγάζονται οι σύγχρονες εγκαταστάσεις της βιβλιοθήκης. Επίσης έχουν συνεισφέρει σημαντικά οι Στέφανος Στεφανόπουλος και Τάκης Δόξας. Ο πρώτος δώρισε 7.140 τόμους στην Βιβλιοθήκη ενώ ο δεύτερος, ο οποίος είχε διατελέσει και διευθυντής της βιβλιοθήκης, δώρισε 6.466 τόμους από την προσωπική του βιβλιοθήκη.
Άλλοι ευεργέτες της πόλης του Πύργου είναι: ο πολιτικός Ιωάννης Γιαννόπουλος, η χήρα του Βασίλη Διάκου και η χήρα Λυρή.
Έντυπος λόγος
Οι πρώτες ενδείξεις για έκδοση εφημερίδας στον Πύργο τοποθετούνται στη χρονιά 1867 όταν εκδίδεται, για πρώτη φορά, η εβδομαδιαία εφημερίδα Η Φωνή της Ηλείας με εκδότη Γ.Ε. Δημητριάδη. Το παράδειγμα της νεοφώτιστης εφημερίδας ακολούθησαν και άλλοι ανήσυχοι πολίτες με αποτέλεσμα τον επόμενο χρόνο να κυκλοφορούν άλλες δύο καινούριες εβδομαδιαίες εφημερίδες.
Ακολουθεί μια περίοδος στασιμότητας(1868-1884) η οποία διακόπτεται από την έκδοση των εφημερίδων: Ηλεία, Φίλος του λαού, Σκαπανεύς, Πατρομυνέτα κ.ά. Επίσης σημαντικό ρόλο στην ιστορική έρευνα διαδραμάτισε το ιστορικό πόνημα Ηλειακά (1888) του καθηγητή Γεωργίου Παπανδρέου. Στην παρακάτω λίστα αναφέρονται οι εφημερίδες που εκδόθηκαν στο διάστημα 1867-1984 στον Πύργο. Σημειώνονται το όνομα, η ημερομηνία έκδοσης και ο εκδότης :
- Η Φωνή της Ηλείας, 1867, Γ.Ε. Δημητριάδης
- Βρυκόλαξ, 1868, Γεώργιος Παπαγιαννόπουλος
- Έλεγχος, 1868, Α.Σ. Αθανασιάδης
- Αλφειός, 1868, Γιώργος Φωτόπουλος
- Επαρχιακόν πνεύμα, 1875
- Επαρχιακή επιθεώρησις, 1877, Ευστάθιος Παπαποστολόπουλος
- Βεζούβιος, 1878, Θ. Παπαηλίου
- Ηλεία, 1884, Γ.Ε. Δημητριάδης
- Φίλος του λαού, 1885
- Σκαπανεύς, 1889, Γιώργος Άχολος
- Πύργος, 1889, Π. Αγαντιάρης
- Πατρομυνέτα, Αριστείδης Γκριμούτης
- Δήμος, 1891
- Σύνδεσμος Γορτυνιακός, 1891
- Αυγή, 1892, Κ.Δ. Βαρουξής
- Κήρυξ, 1895
- Νέον φώς, 1898, Βασίλειος Θεοδωρίδης
- Πατρίς, 1902, Λεωνίδας Βαρουξής
- Αστραπή, 1903
- Αναγέννησις, 1909
- Ηλεία, 1910, Κ.Δ. Βαρουξής
- Καταιγίς, 1919, Αριστείδης Γκριμούτης
- Γκριμούτης, 1920, Αριστείδης Γκριμούτης
- Ηλειακή Ανεξάρτητος, 1922
- Ημερήσια Νέα, 1922
- Κήρυξ, 1923, Μένη Δημακόπουλος & Δημήτριος Μακρής
- Κράτος, 1923, Λεωνίδας Βαρουξής
- Αναγέννησις, 1923, Αριστείδης Γκριμούτης
- Αυγή, 1945, Αύγουστος Καπογιάννης
- Πρωινή, 1984
Σήμερα στον Πύργο κυκλοφορούν τρεις καθημερινές εφημερίδες, η «Πατρίς», η οποία είναι η δεύτερη αρχαιότερη καθημερινή εφημερίδα στην Ελλάδα καθώς κυκλοφορεί αδιάκοπα απο το 1902, η «Πρώτη» και η «Πρωινή». Επίσης εκδίδεται σε εβδομαδιαίο επίπεδο η εφημερίδα «Αυγή» της οικογένειας Καπογιάννη, η «Δημοκρατική» και ο «Παρατηρητής». Σε επίπεδο τηλεόρασης εκπέμπουν δυο τοπικά τηλεοπτικά κανάλια, η Ο.Ρ.Τ. (Ολυμπιακή Ραδιοφωνία Τηλεόραση) του ομίλου Βαρουξή και το COSMOS TV. Η εμβέλειά τους καλύπτει όλο το νομό Ηλείας καθώς και το νησί της Ζακύνθου.
Αθλητική ζωή - Ποδόσφαιρο
Οι μεγάλες ποδοσφαιρικές ομάδες του Πύργου στην περίοδο του Μεσοπολέμου ήταν δύο, ο Ηρακλής με έδρα την περιοχή του Νοσοκομείου και ο Εθνικός με έδρα την περιοχή που έχει κατασκευαστεί σήμερα το εθνικό στάδιο Πύργου. Στον Ηρακλή πρόεδρος ήταν ο εργοστασιάρχης Καραβασίλης ενώ στον Εθνικό η θέση του προέδρου δεν είχε μεγάλη σημασία αφού κατά βάση ήταν ομάδα του λαού. Το 1944 δημιουργήθηκε η τρίτη μεγαλύτερη ομάδα του Πύργου, η ΑΕΚ. Η ΑΕΚ είχε το γήπεδο της στα Χαλικιάτικα και είχε δημιουργηθεί κυρίως απο πρόσφυγες. Το 1949 ιδρύθηκε ακόμα ένα σωματείο με το όνομα Απόλλωνας. Η έδρα του ήταν στο Γυμνάσιο Αρρένων.
Η κόντρα μεταξύ των τεσσάρων μεγάλων ομάδων εμπόδιζε την πρόοδο του ποιοτικού ποδοσφαίρου. Έτσι στις 27 Ιανουαρίου 1958 δημιουργήθηκε ο Πανηλειακός με την συνένωση[9] του Εθνικού, του Ηρακλή και της ΑΕΚ. Το πρώτο διοικητικό συμβούλιο[10] αποτελείτο απο τους παράγοντες των προηγούμενων ομάδων. Την περίοδο 1969-1970 πρωταθλητής Ηλείας αναδείχτηκε ο Πανηλειακό. Το 1970 ο Πανηλειακός για πρώτη φορά έπαιξε στην Β' Εθνική ενώ στην δεκαετία του 90' συμμετείχε πολλές φορές στην Α' Εθνική. Σήμερα παίζει στην Γ' Εθνική(2006-2007). Η έδρα του Πανηλειακού είναι στο δημοτικό στάδιο, το οποίο χτίστηκε το 1978 και ανακατασκευάστηκε το 2000. Η χωρητικότητα του ξεπερνάει τους 8.500 θεατές.
Πρέπει να σημειωθεί οτι μεγάλη ώθηση στην ανάπτυξη του ποδοσφαίρου έδωσε η ανεξαρτητοποίηση της ΕΠΣ Ηλείας που μέχρι τότε υπαγόταν στην ΕΠΣ Πατρών.
Αθλητική ζωή - Καλαθοσφαίριση
Στον Πύργο λειτουργεί ένα σύγχρονο κλειστό στάδιο μπάσκετ. Κατασκευάστηκε το 1995 και έχει φιλοξενήσει το Final-4 του Κυπέλλου Ελλάδας στο βόλεϊ το 1998. Επίσης στο συγκεκριμένο γήπεδο η Εθνική ομάδα Καλαθοσφαίρισης έχει παίξει αρκετούς αγώνες. Το γήπεδο ανήκει στον Δήμο Πύργου. Στο γήπεδο δεν παίζει καμία επαγγελματική ομάδα.
Μητρόπολη Ηλείας
Τα προεπαναστατικά χρόνια η έδρα της Επισκοπής Ωλένης βρισκόταν στον Πύργο. Με Βασιλικό Διάταγμα η Επισκοπή Ωλένης συγχωνεύθηκε με την Μητρόπολη Πατρών και Ηλείας. Το έτος 1899 η Επισκοπή Ηλείας διαχωρίζεται, ενώ το 1922 παίρνει την τελική της μορφή ως Μητρόπολη Ηλείας με έδρα τον Πύργο.
Στα πρώτα χρόνια της ίδρυσης της Επισκοπής Ηλείας το Μητροπολιτικό μέγαρο βρισκόταν επί της οδού Γερμανού, στο σπίτι του γιατρού Ιωάννου Σταθόπουλου. Αργότερα μετακόμισε δύο φορές μέχρι να βρεί το οριστικό μέρος να εγκατασταθεί στο οποίο είναι ακόμα και σήμερα. Το σημερινό κτίριο αγοράστηκε το 1939 απο την Εθνική Τράπεζα.
Ο Πύργος έχει δεχτεί θαυμαστό κοινωνικό έργο από την τοπική Μητρόπολη. Επί Μητροπολίτη Αντωνίου θεμελιώθηκε και λειτούργησε η αίθουσα ομιλιών της Ιεράς Μητροπόλεως Ηλείας, η οποία βοήθησε στην πνευματική ανάπτυξη του τόπου. Επίσης σημαντικό έργο θεωρείται ότι έχει προσφέρει το Μαθητικό οικοτροφείο-ορφανοτροφείο "Η Αγία Φιλοθέη", το οποίο στεγάζεται σε τετραόροφο κτήριο στον Πύργο. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι ύστερα από πρωτοβουλία του Μητροπολίτη Αθανασίου τοποθετήθηκε μπροστά από τον Μητροπολιτικό Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου η προτομή του εθνομάρτυρα Μητροπολίτη Ωλένης Φιλάρετου, ο οποίος πέθανε στις 13 Σεπτεμβρίου 1821 στις φυλακές της Τρίπολης.
Αξιοθέατα
Δημόσια κτίρια
* Λάτσειο Δημοτικό Μέγαρο
Κατασκευάστηκε με δαπάνες του Γιάννη Λάτση. Στο συγκεκριμένο κτήριο στεγάζονται πολλές υπηρεσίες του Δήμου καθώς και η "αίθουσα Λαογραφικών στοιχείων".
* Δημοτική Αγορά
Στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της, η αγορά ήταν ξύλινη. Το 1889 με πρωτοβουλία του δημάρχου Πέτρου Αυγερινού αποφασίστηκε η διάθεση 200 χιλιάδων δραχμών για την ανέγερση λιθόκτιστης αγοράς στο ίδιο σημείο. Στις 13 Ιανουαρίου 1890 ξεκίνησαν επίσημα οι εργασίες για την κατασκευή της νεας δημοτικής αγοράς. Την μελέτη του έργου επιμελήθηκε ο διάσημος αρχιτέκτονας της εποχής Τσίλλερ. Σήμερα η Δημοτική Αγορά, ύστερα απο την ανακαίνιση της, λειτουργεί σαν αρχαιολογικό μουσείο της πόλης του Πύργου. Έχει παραχωρηθεί απο τον δήμο Πύργου στο υπουργείο πολιτισμού.
* Θέατρο «Απόλλων»
Είναι δωρεά του κτηματία Σωκράτη Συλλαϊδόπουλου. Χρησιμοποιήθηκε για θεατρικές παραστάσεις αλλα και για κινηματογραφικές προβολές. Το θέατρο "Απόλλων" είναι στενά συνδεδεμένο με την ιστορία του Πύργου. Τα τελευταία χρόνια έχει ανακαινιστεί ύστερα απο δαπάνες του Γιάννη Λάτση.
Ναοί
* Άγιος Χαράλαμπος
Η εκκλησία του Άγιου Χαράλαμπου χτίστηκε στην εποχή της Τουρκοκρατίας απο την οικογένεια Βιλαέτη. Ο Άγιος Χαράλαμπος είναι πολιούχος του Πύργου αφού σύμφωνα με την παράδοση έσωσε την πόλη απο την πανούκλα. Στο σημείο στο οποίο σταμάτησε η επιδημία χτίστηκε το εκκλησάκι του Αγίου Χαράλαμπου. Μέσα στο ναό φυλάσσεται η εικόνα του Αγίου η οποία δωρήθηκε, το 1687, απο την οικογένεια Βιλαέτη την οποία είχαν φέρει μαζί τους απο τα Βελά Ηπείρου. Άπο το 1946 ο Άγιος Χαράλαμπος γιορτάζεται επίσημα ως πολιούχος της πόλης.
* Αγία Κυριακή
Η Αγία Κυριακή είναι η παλαιότερη εκκλησία του Πύργου.Είναι γοτθικού ρυθμού και διατηρεί ακόμα και στις μέρες μας τα χαρακτηριστικά της. Στο εσωτερικό της υπάρχουν αγιογραφίες του σπουδαίου Ζακυνθινού Ταμβάκη.
* Άγιος Αθανάσιος
Η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου έχει χτιστεί σε σχέδια Τσίλλερ. Είναι χτισμένη σε έναν απο τους επτά λόφους της περιοχής. Σημαντικό ρόλο στην κατασκευή της, αφού ήταν ο κύριος ευεργέτης, διαδραμάτισε ο Ιωάννης Λιούρδης. Μέσα στο ναό φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας[11].
* Άγιος Νικόλαος
Βρίσκεται στην πλατεία Επαρχείου και είναι η Μητρόπολη του Πύργου. Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου έχει γνωρίσει πολλές καταστροφές. Το 1885 καταστράφηκε απο τους σεισμούς ενώ τα πρώτα έργα για την ανακατασκευή της πραγματοποιήθηκαν τον Μάϊο του 1889. Το 1904 ο δήμος Πύργου αποφάσισε την δωρεά 4 χιλιάδων δραχμών για την αποπεράτωση του ναού. Τελικά ο ναός εγκαινιάστηκε το 1906, παρουσία Μητροπολίτη Ηλείας.
Παραπομπές και σημειώσεις
1. Ο διακανονισμός έγινε μεταξύ Λυκούργου Κρεστενίτη και Χρύσανθου Σισίνη.
2. Ο συνταγματάρχης Οσσάν είπε στον δήμαρχο Καζάζη: «Ίσως να μην ιδωθούμε ποτέ πλέον. Φεύγοντας σας ευχαριστώ πολύ, γιατί με τη στάση σας με αποτρέψατε να κάμω κακό στον τόπο σας.»
3. Οι απόψεις για την ακριβή ημερομηνία ποικίλουν. Κατά τον Παπανικολάου ιδρύθηκε το 1881 ενώ κατά τον Σπ. Μοτσενίγο το 1886.
4. Η επιτροπή που είχε σκοπό την ίδρυση δημόσιας βιβλιοθήκης αποτελείτο από τους: Γ. Παπαβραμόπουλο, Π. Οικονόμου, Γ. Μανωλόπουλο, Τρύφωνα Κανελλόπουλο, Δ. Παπαδημητρίου και Κ. Πρεβεδούρο.
5. Οι ιδρυτές του ομίλου ήταν οι: Δ. Μπαντούνας, Δ. Καραμπίλιας, Β. Θεοδωρίδης, Α. Χριστογιαννόπουλος, Β. Δουδούμας, Π. Τσεκούρας, Π. Κοτζιάς και Δ. Αρνέλλος.
6. Οι μαθητές ήταν οι: Γιώργος Παυλόπουλος, Γιάννης Καράγιωργας, Τάκης Λουμιώτης, Θεόδωρος Βαρουξής, Φάνης Διαμαντόπουλος, Γιώργος Παναγουλόπουλος κ.α.
7. Άλλες παραστάσεις ήταν οι εξής: "Φοιτηταί", "Η δικαστική πλάνη", "Αρραβωνιάσματα", "Παπαγλέσσας", "Ο άντρας της" και η "Μπουμπουλίνα".
8. Φιλολογικό ψευδώνυμο του Ιωάννη Λαμπρινόπουλου.
9. Ο Απόλλωνας είχε διαλυθεί.
10. Το διοικητικό συμβούλιο: Ν. Λαμπαούνας, Γ. Τσεκούρας, Τ. Πετρόπουλος, Χ. Κούτσης, Α. Ηλιόπουλος, Στ. Μελενίκος, Κ. Γκουβής, Πολ. Παντελίδης, Μ. Λουπής, Ν. Εξαρχόπουλος, Χ. Σοφιανόπουλος, Κ. Αρμυριώτης, Γ. Νεοφώτιστος, Κ. Λιατσής και Θ. Κουτρουμάνος.
11. Η παράδοση για την εικόνα αναφέρει οτι πουλήθηκε απο μοναχούς του Αγίου Όρους. Παρ'ολα αυτα στην αρχή είχαν αρνηθεί να την πουλήσουν και κατευθύνθηκαν στη Ζάκυνθο πιστεύοντας οτι θα εύρισκαν καλύτερη τιμή πώλησης. Όμως η τρικυμία δεν τους άφησε να περάσουν στο νησί με αποτέλεσμα να γυρίσουν και να πουλήσουν την εικόνα στον εφημέριο της εκκλησίας.
Πηγές - Βιβλιογραφία
