«Αχ, γκρέμισε ο κόσμος μας! Γκρέμισε η Σμύρνη μας! Γκρέμισε η ζωή μας! Η καρδιά, τρομαγμένο πουλί, δεν ξέρει που να κρυφτεί. Ο τρόμος, ένας ανελέητος καταλύτης άδραξε στα νύχια του κείνο το πλήθος και το αλάλιασε. Ο τρόμος ξεπερνάει το θάνατο. Δε φοβάσαι το θάνατο, φοβάσαι τον τρόμο. Ο τρόμος έχει τώρα το πρόσταγμα. Τσαλαπατά την ανθρωπιά. Αρχίζει από το ρούχο και φτάνει ίσαμε την καρδιά».
Το παραπάνω απόσπασμα είναι από το βιβλίο «Ματωμένα Χώματα» της Διδώς Σωτηρίου και φυσικά αναφέρεται στην Μικρασιατική Καταστροφή.
Ήταν σαν σήμερα (27/8) του 1922, όταν ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, βρήκε τρομακτικό θάνατο. Διαβάζοντας κανείς ακόμα και από… απόσταση 93 ολόκληρων χρόνων τις μαρτυρίες για τις τραγικές συνθήκες θανάτωσής του τρομάζει.
Εδώ θα αρκεστούμε στα όσα εξιστόρησε, ένα μήνα μετά το συμβάν, στη γαλλική Βουλή ο βουλευτής Παρισίων, αββάς Εδουάρδος Σουλιέ:
«Το απόγευμα της 27ης Αυγούστου το γαλλικό προξενείο ειδοποιήθηκε πως ο Έλλην Μητροπολίτης Χρυσόστομος διέτρεχε κίνδυνο και ότι θα έπρεπε να σταλεί άγημα από Γάλλους ναύτες για να τον προστατεύσει. Πράγματι ο Γάλλος Πρόξενος Γκραγιέ, έστειλε αμέσως άγημα, ο δε επικεφαλής του αγήματος αξιωματικός πρότεινε στο Χρυσόστομο να τον οδηγήσει στο γαλλικό προξενείο. Ο Χρυσόστομος δεν ανήκει στην εκκλησία της Γαλλίας, αλλ’ αυτό δεν μ’ εμποδίζει να εκφράσω το βαθύτατο σεβασμό μου στη μνήμη του.
Με ωραιότητα ψυχής αρνήθηκε να δεχθεί το προσφερόμενο καταφύγιο, λέγοντας ότι καθήκον του είναι να μείνει μαζί με το ποίμνιο του. Όταν το Γαλλικό άγημα αναχώρησε, κατέφθασε με άμαξα Τούρκος αξιωματικός, συνοδευόμενος από στρατιώτες και διέταξε τον Χρυσόστομο να τον ακολουθήσει. Οδήγησαν τότε τον Ιεράρχη στα άκρα των ευρωπαϊκών συνοικιών μπρος σ’ ένα κουρείο. Εκεί του φόρεσαν άσπρη μπλούζα, ίσως για να διακρίνεται καλύτερα, κι’ εκεί έλαβε χώρα φρικτό κακούργημα, από κείνα πού είναι γεμάτη η ιστορία των μαρτύρων. Του ξερίζωσαν τα γένια, τον μαχαίρωσαν, του έκοψαν τη μύτη και τ’ αυτιά. Πλάι στους άντρες Τούρκους έπαιρναν μέρος στα βασανιστήρια και γυναίκες Τουρκάλες. Οι παρόντες ναύτες μας πάνοπλοι, αγανακτισμένοι, έξαλλοι. Υποχρεωμένος όμως από τις διαταγές, πού είχε λάβει ο επικεφαλής τους αξιωματικός, τους απειλεί με περίστροφο στο χέρι ότι θα τους πυροβόληση αν θελήσουν να επέμβουν. Μετέφεραν υστέρα οι Τούρκοι τον Ιεράρχη στις τουρκικές συνοικίες, όπου τον διαμέλισαν και τον αφήκαν βορά στους σκύλους…».
Ο Χρυσόστομος είχε μετατεθεί στην Σμύρνη το 1910. Λάτρης του αθλητισμού, ήταν ο άνθρωπος που εξασφάλισε για τον ιστορικό Πανιώνιο -λίγο μετά την ανάληψη των επισκοπικών καθηκόντων του- χώρο όπου δημιουργήθηκε ένα θαυμάσιο στάδιο. Γι΄ αυτόν τον χώρο αγγλική εταιρεία σιδηροδρόμων έδινε 100.000 χρυσές λίρες, αλλά εκείνος αρνήθηκε την προσφορά.
Προτού αναλάβει τα καθήκοντά του στην ιωνική γη, είχε εκλεγεί, το 1902, παμψηφεί, Μητροπολίτης Δράμας. Μάλιστα ην ημέρα της εκλογής του, απευθυνόμενος στον Πατριάρχη, είχε πει τα εξής :
«Εν όλη τή καρδία και εν όλη τη διανοία θα υπηρετήσω την Εκκλησίαν και το Γένος, και η μίτρα, την οποίαν αι άγιαι χείρες σου εναπέθεσαν επί της κεφαλής μου, εάν πέπρωται να απολέση ποτέ την λαμπηδόνα των λίθων της, θα μεταβληθή εις ακάνθινον στέφανον μάρτυρος ιεράρχου».
Λόγια προφητικά, ή πιο σωστά, λόγια συνεπή. Άλλωστε ο άνθρωπος γίνεται προφήτης του μέλλοντός του, όταν αποφασίζει να το υπερασπιστεί με τις πράξεις του.
Κανείς δεν κατόρθωσε να πληροφορηθεί τι απέγινε –ό,τι απέμεινε- από το κατακρεουργημένο σώμα του Χρυσοστόμου. Φημολογείται, ωστόσο ότι κατέστη δυνατό να ενταφιαστεί στο γήπεδο του Απόλλωνα, ενώ σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, θάφτηκε δίπλα σε ένα ποτάμι.
Για το πόσοι άλλοι θάφτηκαν σε εκείνα τα «ματωμένα χώματα», υπάρχουν ασφαλώς κάποια στοιχεία. Η αρχή της τραγωδίας, ήταν η απόβαση στη Σμύρνη.
Επειδή ωστόσο οι τραγωδίες, ούτε «χωράνε», ούτε «καλύπτονται» από τους αριθμούς, δεν θα αναφέρω αριθμό νεκρών, τραυματιών και προσφύγων. Μόνο θα παραθέσω τα στοιχεία που έδωσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος με υπόμνημά του στην Σύνοδο Ειρήνης του Παρισιού, το 1919. Σύμφωνα λοιπόν με το υπόμνημα του τότε Πρωθυπουργού της Ελλάδας, στην Μικρά Ασία ζούσαν 1.694.00 Έλληνες. Στην Θράκη και στην περιοχή της Κωνσταντινούπολης 731.000, στην Τραπεζούντα 350.000 και στα Άδανα 70.000. Σύνολο 2.845.000 ‘Έλληνες που αποτελούσαν το 20% του πληθυσμού. Μάλιστα αυτό το 20%, κυριαρχούσε οικονομικά και είχε καταφέρει να διατηρήσει την πολιτιστική κληρονομιά, παρότι αποτελούσε μειονότητα σε εχθρικό περιβάλλον.
Σε εχθρικό περιβάλλον; Για να είμαι ειλικρινής, από τις διηγήσεις του παππού και της γιαγιάς μου –προσφύγων και ορκισμένων Βενιζελικών-, δεν θυμάμαι να αποκόμισα ποτέ την αίσθηση ότι πριν από την Καταστροφή, εισέπραξαν μίσος και έχθρα από τους Τούρκους. Το γνωστό τραγούδι, σε μουσική Απόστολου Καλδάρα και στίχους Πυθαγόρα «Μες στου Βοσπόρου τα στενά», το αγάπησα νωρίς, γιατί «έδενε» απόλυτα, με τις αναμνήσεις των γονιών του πατέρα μου: «Τούρκος εγώ κι εσύ Ρωμιός, κι εγώ λαός κι εσύ λαός. Εσύ Χριστό κι εγώ Αλλάχ, όμως κι οι δυο μας αχ και βαχ».
Βάσανα, χαρές της καθημερινότητας, συνταγές και φαγητά μοιράζονταν με τους Τούρκους γείτονές τους. Και λέξεις… «Κι εκείνοι ‘ξέραν από την δική μας γλώσσα κι εμείς από την δική τους», συνήθιζε να λέει ο παππούς μου…
Κι όμως αυτή η αρμονική συμβίωση κατέληξε σε σκηνές τρόμου. Σε σκηνές όπου μικρά παιδιά, παρακαλούσαν για έναν λιγότερο τρομακτικό θάνατο : «Μαμά, μην καούμε, να πνιγούμε», έλεγαν βλέποντας από την μια την πόλη ολόκληρη στο εσωτερικό της να καίγεται και από την άλλη ανθρώπους να προσπαθούν μάταια να πιαστούν από τις κουπαστές των συμμαχικών καραβιών : «Η Σμύρνη μάνα χάνεται, τα όνειρά μας πάνε, στα πλοία όποιος πιάνεται κι οι φίλοι τον χτυπάνε».
Είναι βέβαιο ότι ένα μεγάλο μέρος αυτής της τραγωδίας, γράφτηκε στη θάλασσα. Και στα πλοία που επισφράγισαν την φρίκη και τον τρόμο σε αυτό το σκηνικό, γιατί από μέσα διαφυγής, μετατράπηκαν σε υδάτινες νεκροφόρες.
Δύο χρόνια μετά, το 1924 δηλαδή, το βρετανικό πλοίο-φορτηγό με το όνομα «Ζαν Μ.» φορτώνεται με 400 τόνους ανθρώπινα λείψανα, από τα Μουδανιά, την θάλασσα του Μαρμαρά, για να μεταφερθούν σε γαλλικές βιομηχανίες της Μασσαλίας. Τα ανθρώπινα οστά πουλήθηκαν για να γίνουν ζωοτροφές, λίπασμα και… «ποιοτικά οδοντριατρικά υλικά» δηλαδή σφραγίσματα!..
Όπως αποκαλύφθηκε, τον Δεκέμβριο του 1924, η εθνικιστική κυβέρνηση του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ πούλησε 400 τόνους οστά σε Γάλλους επιχειρηματίες για «βιομηχανική χρήση». Επρόκειτο για τα οστά 50.000 ανθρώπων που είχαν… «περισσέψει» Ελληνοποντίων και Αρμενίων που είχαν μείνει άταφα κατά την Μικρασιατική Καταστροφή.
Το θέμα φαίνεται ότι έγινε γνωστό και προκάλεσε έκπληξη σε κάποιους κύκλους. Η εφημερίδα «New York Times» τον Δεκέμβριο του 1924 έχει σχετικό άρθρο με τίτλο: «Μια απίθανη ιστορία με ένα φορτίο από ανθρώπινα οστά». Για το ίδιο θέμα η γαλλική εφημερίδα «Midi» έχει τίτλο: «Πένθιμο φορτίο».
Πένθιμο φορτίο!
Αβάσταχτο φορτίο που η συλλογική μνήμη πάντα θα κουβαλά.
