Μιλτιάδης Χατζόπουλος στην «Κ»: Ο πατριωτισμός δεν είναι μόδα

«Η Μακεδονία ήταν για εμένα ένας τόπος μυθικός. Ως Κηφισιώτης –η Κηφισιά έχει ιδιαίτερη σχέση με τη Μακεδονία, εκεί έμεναν ο Ιων Δραγούμης, ο Παύλος Μελάς, η Πηνελόπη Δέλτα, μυθικά πρόσωπα– ένιωσα τρομερή συγκίνηση όταν έφτασα για πρώτη φορά στην απρόσιτη, εκείνη την εποχή, Δυτική Μακεδονία. Στις Πρέσπες, που ήθελε ειδική άδεια για να τις επισκεφθείς, ήταν σαν να είχε πλαστεί ο κόσμος εκείνη την ημέρα, πελεκάνοι, πλάβες, άγρια άλογα, όλα παραμυθένια...», λέει ο ιστορικός, ακαδημαϊκός και λογοτέχνης Μιλτιάδης Χατζόπουλος. Με σειρά μελετών και ένα Κέντρο που διηύθυνε ο ίδιος, φώτισε την ιστορική γεωγραφία της περιοχής, τη γλώσσα, τις διαλέκτους, τις λατρείες, τους θεσμούς των αρχαίων Μακεδόνων, θεσμοθετώντας ως ιδιαίτερο κλάδο την ιστορία της Μακεδονίας. Τα πορίσματα των μελετών του έγιναν διεθνώς αποδεκτά και η αρχαία Μακεδονία κατατάχθηκε τελεσίδικα στην ελληνική επικράτεια.

«Η αρχαία Μακεδονία είναι ένας χώρος ορισμένος, δεν είναι κάτι το αχανές. Στον 19ο αιώνα οι Ελληνες ιστορικοί ωθούσαν τα σύνορά της, για επεκτατικούς λόγους, όσο βορειότερα μπορούσαν. Ομως η Μακεδονία δεν εκτεινόταν στα Σκόπια, περιοριζόταν περίπου στα ελληνικά βόρεια σύνορα, έφτανε μέχρι την περιοχή των λιμνών, ίσως λίγο βορειότερα, τη Λυχνίτιδα λίμνη –τη σημερινή Αχρίδα– και την οροσειρά Μπέλλες, που χωρίζει την Ελλάδα από τη FYROM και τη Βουλγαρία. Στις επιγραφές, το μακεδονικό μηνολόγιο –το ημερολόγιο με τους μακεδονικούς μήνες– και ο επώνυμος ιερέας (στις μακεδονικές πόλεις ήταν ο ιερέας του Ασκληπιού), με το όνομα του οποίου χρονολογούνται όλα τα επίσημα κείμενα, μας δείχνουν ότι βρισκόμαστε στη Μακεδονία. Ο χρόνος ήταν το πρώτο στοιχείο για να ορίσεις τον χώρο», εξηγεί ο κ. Χατζόπουλος.

Η γλώσσα

Υπάρχει μια τεράστια συζήτηση για τη μακεδονική διάλεκτο, «την οποία γνωρίζουμε πολύ λίγο. Η Μακεδονία είναι στην αρχή ένα πρωτόγονο βασίλειο, το οποίο δεν έχει επίσημα κείμενα γραμμένα σε λίθο. Οταν αρχίζουν τον 4ο αι. π.Χ. να γράφουν πάνω σε λίθο, σε όλη τη Λεκάνη του Αιγαίου επιβάλλεται η αττική κοινή και αυτή υιοθετείται από τους Μακεδόνες. Γι’ αυτό, τη μακεδονική διάλεκτο, που παρουσιάζει συνάφεια με τις διαλέκτους της Ηπείρου και της Θεσσαλίας και είναι αδιαμφισβήτητα ελληνική, τη γνωρίζουμε από ελάχιστα κείμενα, από τα δικά τους ιδιότυπα ονόματα και από τα λάθη που κάνουν οι Μακεδόνες εισάγοντας στην αττική, τύπους της μακεδονικής διαλέκτου. Από επιγραφές σε ταφικά μνημεία, κείμενα πάνω σε χρυσά ελάσματα μαθαίνουμε για τις λατρείες, τα ήθη, τα έθιμα· από ψηφίσματα, διατάγματα βασιλέων, νόμους μαθαίνουμε για τους πολιτικούς θεσμούς, το πώς λειτουργούσαν οι μακεδονικές πόλεις. Η γλώσσα, η θρησκεία, οι θεσμοί, μας επιτρέπουν να πούμε ότι οι Μακεδόνες συμπεριφέρονταν όπως όλοι οι άλλοι Ελληνες, ότι ήταν Ελληνες. Δεν το λέω αυτό από εθνικιστική διάθεση, αλλά βάσει τεκμηρίων».

Οι θεωρίες των γειτόνων ότι η γλώσσα τους είναι μακεδονική στηρίζονται «σε εμμονές και σε άγνοια. Περίπτωση χαρακτηριστικής άγνοιας είναι το δημοσίευμα της Ακαδημίας των Σκοπίων για τον λίθο της Ροσέτης, που περιέχει τρίγλωσση επιγραφή – σε ιερογλυφικά, δημοτική αιγυπτιακή και αττική κοινή. Τα ιερογλυφικά, λένε, είναι αιγυπτιακά, όμως η δημοτική γραφή δεν είναι αιγυπτιακά αλλά μακεδονικά, και μάλιστα αναγνωρίζουν σε αυτήν τύπους πρωτοσλαβικούς. Ημουν στη Γαλλία, στην υποστήριξη της διατριβής μιας κοπέλας για τη σχέση μεταξύ Θρακών και μακεδονικού βασιλείου. Διότι οι Μακεδόνες βασιλείς χρησιμοποίησαν Θράκες μισθοφόρους, που όταν γύρισαν στον τόπο τους με άφθονο χρυσό, μιμήθηκαν τους μακεδονικούς τάφους, τα επιτραπέζια σκεύη κ.λπ. Την έκρηξη ενός κατά τα άλλα σεβαστού Βούλγαρου καθηγητή προκάλεσε η φράση ότι τα επίσημα θρακικά κείμενα ήταν γραμμένα στα ελληνικά, τα οποία οι Θράκες είχαν μάθει από τους Μακεδόνες...».

Ο κρίσιμος 19ος αιώνας

Πώς έφτασαν ώς εδώ; «Τον 19ο αι. η σλαβική αναγέννηση στα Βαλκάνια οδήγησε στη δημιουργία της βουλγαρικής εξαρχίας, δηλαδή ανεξάρτητης από το Πατριαρχείο Εκκλησίας. Η εξέλιξη αυτή δεν άφησε αδιάφορους τους σλαβόφωνους των τριών οθωμανικών βιλαετίων, της Θεσσαλονίκης, του Μοναστηρίου και των Σκοπίων. Στη διαίρεση μεταξύ “πατριαρχικών” και “εξαρχικών” προστίθεται στην αρχή του 20ού αι. περαιτέρω διαίρεση των εξαρχικών μεταξύ των βουλγαροφρόνων, που εξαρτώνται από τη Σόφια και αυτοπροσδιορίζονται ως Βούλγαροι και των οπαδών της Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργανώσεως (VMRO) που αυτοαποκαλούνται Μακεδόνες (Makedonski). Η προσάρτηση του γεωγραφικού όρου και του εθνωνυμίου προέκυψε από την πρακτική των Ευρωπαίων –σε μια εποχή όπου τα ακριβή όρια της Μακεδονίας παρέμεναν ασαφή– να χρησιμοποιούν ως απλούστευση τους όρους αυτούς για τις περιοχές των τριών οθωμανικών βιλαετίων και τους κατοίκους τους. Ετσι και το επίσημο ελληνικό κράτος χρησιμοποίησε τον όρο “σλαβομακεδονική” για το τοπικό ιδίωμα, που ανάλογα των συγκυριών μπορούσε να θεωρείται ιδιαίτερη γλώσσα ή διάλεκτος της βουλγαρικής. Ο εν μέρει θεμιτός όρος “σλαβομακεδονική” υιοθετήθηκε από τα Σκόπια ως απλώς “μακεδονική”, αποκλειστική και μόνη αυθεντική γλώσσα των Μακεδόνων, των σύγχρονων, ενίοτε και των αρχαίων. Αν την έλεγαν “σλαβομακεδονική”, χαλάλι τους, διότι αυτή που ορίστηκε επίσημη γλώσσα του κράτους τους είναι μία βουλγαρική διάλεκτος η οποία έγινε διακριτή γλώσσα».

«Οι οίκοι πιστοληπτικής αξιολόγησης μας κατέβασαν μία βαθμίδα για δημογραφικούς λόγους», λέει ο Μιλτιάδης Χατζόπουλος.

Από το 1.400 π.Χ.

Ο κ. Χατζόπουλος πιστεύει ότι έχουμε ανεπτυγμένη εθνική συνείδηση, αλλά από ορισμένους θεωρείται «ότι δεν είναι της μόδας. Καταστρεπτικό, κατά τη γνώμη μου, γιατί οι Ελληνες δεν έχουν κρατική παράδοση, αυτό που τους ενώνει είναι η εθνική συνείδηση, το κράτος είναι δευτερεύον. Δεν έχουμε άλλο από τον πηγαίο πατριωτισμό μας». Αυτό που περισσότερο τον πονάει είναι η άγνοια και αυτό που περισσότερο αγαπάει είναι η ελληνική γλώσσα, «η γλώσσα με τη μεγαλύτερη ιστορική συνέχεια, γράφεται από το 1.400 π.Χ. Μια γλώσσα ιδιαίτερα συντηρητική, χωρίς μεγάλες αλλαγές. Τα αρχαία κινεζικά εμφανίστηκαν την ίδια περίοδο αλλά για τον σημερινό Κινέζο είναι ακατάληπτα. Εδώ ένας εργάτης βλέπει μια ταφόπλακα –Αλέξανδρος Φιλίππου– και καταλαβαίνει. Επειτα ο τόπος είναι ωραίος, τα μνημεία είναι ωραία, αλλά η μιζέρια μας διώχνει τους ανθρώπους που περισσότερο χρειάζεται η χώρα».

Γεννήθηκα σε μια νεόπτωχη οικογένεια, υπήρχαν όμως πολλά βιβλία

«Υπάρχει ένα βιβλίο του Πλουτάρχου, “Περί της Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής”, αν, όσα κατόρθωσε ο Αλέξανδρος τα οφείλει στην τύχη ή στην αρετή του... Πολλοί λένε ότι είναι αυτοδημιούργητοι και δεν οφείλουν τίποτα σε κανέναν. Εγώ δεν πιστεύω ότι κανείς, πέραν του Θεού, είναι αυτοδημιούργητος. Είχα μεγάλη τύχη. Γεννήθηκα σε μια νεόπτωχη οικογένεια, όπου υπήρχαν όμως πολλά βιβλία, ελληνικά, αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά. Μεγάλωσα, με πολλή αγάπη, σε ένα περιβάλλον πολύγλωσσο, γυναικείο, βρέθηκα με θυσίες στο κολλέγιο, ένα σχολείο δίγλωσσο που άφηνε να αναπτυχθούν δεξιότητες. Εκεί ανακάλυψα τον Τ. Σ. Ελιοτ, τον Εζρα Πάουντ, που με εισήγαγαν στον δυτικό μεσαίωνα. Βρέθηκα στη Γαλλία για σπουδές, με εξαιρετικούς δασκάλους – Ζακλίν ντε Ρομιγί, Ζαν-Πιερ Βερνάν· εκεί ανακάλυψα και εξετίμησα την Ελλάδα». Διδασκαλία σε καθολικό σχολείο, διδακτορικό. Λόγω της δικτατορίας στην Ελλάδα, γαλλική υπηκοότητα και κατάταξη ως αξιωματικός στον γαλλικό στρατό, «ένας στρατός με σεβασμό στον πολίτη-στρατιώτη».

Επιστροφή στην Ελλάδα, αυτοαποκλεισμός από την ανώτατη εκπαίδευση, «άγκυρα» σε ένα λιμάνι ηρεμίας, την Εκδοτική Αθηνών, με αρχισυντάκτη τον Κωνσταντίνο Τσάτσο και εξ αποστάσεως συνεργάτη τον Μιχαήλ Σακελλαρίου, που βρισκόταν τότε στη Γαλλία. Επιστροφή Σακελλαρίου, απόφαση δημιουργίας στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών του Κέντρου Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας. «Μαζί με τη Λουίζα Λουκοπούλου ήμασταν οι πρώτοι προσληφθέντες (1979)». Ξεκίνησε την έρευνα για τη Μακεδονία, τη μελέτη των αρχαίων επιγραφών, ιδανικός μυσταγωγός ο Βρετανός ιστορικός Νίκολας Χάμοντ· «περπάτησα πολύ μαζί του στην περιοχή, την ήξερε απέξω, ήταν αντάρτης εκεί στην Κατοχή, μου έλεγε “βλέπεις αυτό το γεφύρι, εγώ το ανατίναξα”». Το 1992 ο Μιχαήλ Σακελλαρίου γίνεται πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών, ο Μιλτιάδης Χατζόπουλος εκλέγεται διευθυντής του ΚΕΡΑ, ενώ ταυτόχρονα διατελεί αντιπρόεδρος και προεδρεύων του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. «Εκείνος (Σακελλαρίου) και στη συνέχεια εγώ δημιουργήσαμε ένα κέντρο αρχαιογνωσίας, το οποίο ήταν το σημαντικότερο στον κόσμο (συνεργασίες με Ευρώπη, ΗΠΑ, συνέδρια), μέχρι το 2010», που αποχώρησε. Ηρθε η κρίση και η ατυχέστατη συγχώνευση του ΚΕΡΑ με το Βυζαντινό και το Νεοελληνικό Κέντρο.

Τα έργα του

Συνέγραψε οκτώ αυτοτελή και εννέα συλλογικά έργα, 150 μελέτες για την αρχαϊκή βασιλεία σε Σπάρτη, Ηπειρο, Μακεδονία, για τον ελληνισμό της Σικελίας κατά τη Ρωμαιοκρατία. Ενα τρίτομο μυθιστόρημα με φόντο τη μεταπολεμική Κύπρο. «Πήγα το 1973 και γοητεύτηκα, ωραιότατα μεσαιωνικά μνημεία, αξιαγάπητοι άνθρωποι, αποτελεσματική διοίκηση, από εκεί βλέπεις την Ελλάδα ανάποδα». Μόλις εξέδωσε ένα βιβλίο για την ημέρα θανάτου του Φιλίππου, προετοιμάζει για λογαριασμό ξένου οίκου μια κριτική των μελετών για τη Μακεδονία, ενώ προεδρεύει του Ιδρύματος Σακελλαρίου, για την ενίσχυση των ερευνών του ΚΕΡΑ και του ΚΕΑ της Ακαδημίας.

Η συνάντηση

Γευματίσαμε στο εστιατόριο Fatsio στο Παγκράτι, για τον κ. Χατζόπουλο οικείος χώρος εστίασης με συνεργάτες του από το εξωτερικό, καθώς απέχει λίγα λεπτά με τα πόδια από το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών. Τρώγοντας, εκείνος ψητό ψάρι και βραστά λαχανικά και εγώ αρνάκι με πατάτες (λογαριασμός 35 ευρώ), μίλησε για την ομοιότητα του χθες με το σήμερα, «φαινόμενα όπως η υπογεννητικότητα, το χρέος, ο ατομικισμός, η αδιαφορία για το σύνολο, οι ανισότητες, η παγκοσμιοποίηση παρατηρούνται και τον 2ο αι. π.Χ., περιγράφονται στα εκλεκτά αποσπάσματα του Πολύβιου». Ακόμη μίλησε, για «τη χώρα που φθίνει, καθώς αλλοιώνεται η πυραμίδα των ηλικιών – οι οίκοι πιστοληπτικής αξιολόγησης μας κατέβασαν μία βαθμίδα για δημογραφικούς λόγους»· για τα πανεπιστήμια όπου ο κομματισμός φθείρει τα πάντα και όπου η αρχαία ιστορία είναι υπό διωγμόν· για την ελλιπή χρηματοδότηση στην έρευνα· για τη σφοδρότητα με την οποία διεξάγεται η πολιτική αντιπαράθεση και για το απογοητευτικό επίπεδο διαλόγου.

Οι σταθμοί του

1944
Γεννήθηκε στην Αθήνα.

1962
Αποφοίτησε από το Κολλέγιο Αθηνών.

1962-1970
Σπουδές και διδακτορικό στο Πανεπιστήμιο Παρισίων.

1970-1971
Στρατιωτική θητεία στη Γαλλία.

1972
Συντάκτης στην Εκδοτική Αθηνών έως το 1979.

1979
Προσλαμβάνεται ως ερευνητής του Κέντρου Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας.

1992
Αναλαμβάνει τη διεύθυνση του ιδίου Κέντρου έως το 2010.

1999
Εκλέγεται ξένος εταίρος της Γαλλικής Ακαδημίας Γραμμάτων.

2015
Εκλέγεται μέλος της Ακαδημίας Αθηνών στην έδρα της Αρχαίας Ιστορίας.

http://www.kathimerini.gr/1005671/gallery/proswpa/geyma-me-thn-k/miltiadhs-xatzopoylos-sthn-k-o-patriwtismos-den-einai-moda