Οι Τούρκοι κατακτητές εγκαταστάθηκαν αρχικά μόνιμα στη Μ. Ασία και αργότερα στη Βαλκανική Χερσόνησο και είχαν πρωτόγονα στοιχεία πολιτισμού και βίαιη συμπεριφορά απέναντι στους Χριστιανούς. Είχαν δε την αίσθηση της κατωτερότητας τους απέναντι στους Χριστιανούς. Πίστευαν ότι, έστω και με βία αν τους εξισλάμιζαν, θα ήταν δυνατό να δημιουργήσουν την αυτοκρατορία την οποία οραματίζονταν. Γρήγορα βέβαια κατάλαβαν ότι αυτό που δεν μπορούσε να πετύχει μόνη η βία, ίσως θα μπορούσε να πετύχει η διπλωματία απέναντι στους λαούς αυτούς.
Ο Μωάμεθ Β΄, ο κατακτητής της Κων/πολης προσπάθησε να φερθεί διπλωματικά απέναντι στους Χριστιανούς της αυτοκρατορίας. Σαν ηγέτης που ήταν, είχε διαπιστώσει δυο πράγματα:
1) Οι χριστιανοί που είχαν εξισλαμισθεί στη Μ. Ασία είχαν γίνει μουσουλμάνοι δια της βίας. Παρ’ όλα αυτά όμως η Εκκλησία εξακολουθούσε να υπάρχει και να ενώνει τους πρώην υπηκόους της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η πίστη των Χριστιανών αποδεικνυόταν κυματοθραύστης της μουσουλμανικής βιαιότητας.
2) Ο μεγάλος του εχθρός του, η Εκκλησία, έπρεπε να αλωθεί με άλλο τρόπο, ίσως με το αν την αφήσει να φθαρεί από μόνη της. Γι’ αυτό παραχώρησε στους υπόδουλους ένα είδος κοινοτικής αυτοδιοίκησης με την επιστασία της Εκκλησίας.
Έτσι, παραχώρησε ορισμένα προνόμια στον Πατριάρχη Κων/πόλεως και τον άφησε να διοικεί τους Χριστιανούς με βάση τους εκκλησιαστικούς κανόνες χωρίς την επέμβαση του κράτους έχοντας και την ευθύνη για όσα οι Χριστιανοί έκαναν. Με την πολιτική των προνομίων δινόταν στους Χριστιανούς εσωτερική αυτοδιοίκηση χωρίς να καθορίζονται οι λεπτομέρειες. Αυτό οδήγησε σε μια χριστιανική θεοκρατία, αφού οι θρησκευτικοί αρχηγοί έγιναν και πολιτικοί άρχοντες κατά κάποιο τρόπο.
Τα προνόμια αυτά κάθε άλλο παρά ελευθερία έδιναν στους Χριστιανούς για να εκφράζουν ελεύθερα την πίστη τους και τη θέληση τους. Ήταν περισσότερο μια εγκατάλειψη στο έλεος της κρατικής δύναμης. Γιατί, παράλληλα, οι Τούρκοι είχαν κάθε δικαίωμα να αρπάξουν ότι ανήκε στην Εκκλησία, έμψυχο ή άψυχο και φρόντιζαν ώστε να καθορίζουν αυτοί με κατάλληλους τρόπους ποιοι και πως θα διοικούν την Εκκλησία. Όσοι από τους Πατριάρχες ή κληρικούς γενικά των χρόνων της Τουρκοκρατίας προσπαθούσαν να κάμουν σωστή χρήση των προνομίων και του αξιώματος τους που τους εμπιστευόταν ο λαός έβρισκαν τραγικό τέλος.
Η εικόνα που έδινε η Εκκλησία, δηλ. ο κλήρος και λαός, ήταν τραγική. Εξωτερικά τουλάχιστον φαινόταν ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία βρισκόταν ταπεινωμένη κάτω από τον μωαμεθανικό μιναρέ.
Παρά τα προνόμια, τις φαινομενικές δηλ. διευκολύνσεις που θεωρητικά περισσότερο παραχώρησε ο Σουλτάνος στην Ορθόδοξη Εκκλησία, οι χριστιανικές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αντιμετώπισαν για 400 χρόνια πλήθος από προβλήματα, από τα οποία θα αναφέρουμε τα κυριότερα:
1.Εξισλαμισμοί. Το Οθωμανικό κράτος ήταν μια θεοκρατία (όπως σήμερα η Περσία). Σύμφωνα με το νόμο του Ισλάμ, όσοι δεν ήταν μουσουλμάνοι έπρεπε με κάθε τρόπο να οδηγηθούν στην πίστη του Αλλάχ. Ιδιαίτερη μεταχείριση πρόβλεπε ο νόμος για τους Χριστιανούς και τους Εβραίους, που όμως και γι’ αυτούς ήταν επιθυμητό να προσχωρήσουν στο Ισλάμ. Η συνήθως βίαιη προσχώρηση στη θρησκεία των μουσουλμάνων ονομάστηκε εξισλαμισμός. Πολλοί Χριστιανοί γίνονταν μουσουλμάνοι, μερικές φορές ολόκληρες κοινότητες, για διάφορους λόγους που σπάνια είχαν σχέση με την πεποίθηση ότι στη θρησκεία των Τούρκων έβρισκαν την αλήθεια. Τις περισσότερες φορές αυτό γινόταν γιατί μόνο έτσι μπορούσαν να επιζήσουν, αλλιώς τους περίμενε ο βίαιος θάνατος. Δεν έλειπαν όμως και οι περιπτώσεις όπου πίσω από την πράξη του εξισλαμισμού κρύβονταν οικονομικά και κοινωνικά αίτια».
Η προσέλευση στον Ισλαμισμό όχι μόνο δημιουργούσε μια στρατιά φανατικών ζηλωτών της νέας θρησκείας και εχθρών του Χριστιανισμού, αλλ’ αποτελούσε και ένα ζωντανό παράδειγμα προς μίμηση, το οποίο απειλούσε την ίδια την ύπαρξη του μέσα στις χριστιανικές χώρες. Έπρεπε λοιπόν να ενθαρρυνθούν οι πιστοί και να εξαρθούν οι αγώνες εκείνων που μαρτύρησαν για την πίστη ή αφοσιώθηκαν σ’ αυτήν. Πραγματικά σειρά ολόκληρη νέων αθλητών της πίστεως, αλλά και νέων οσίων, συναντά κανείς μελετώντας το μαρτυρολόγιο της ορθόδοξης εκκλησίας. Στους νεομάρτυρες δεν πρέπει να συναριθμούμε μόνον όσους μαρτύρησαν μετά την Άλωση της Πόλης, όπως συνηθίζουμε ως σήμερα, αλλά και το πλήθος των άγνωστων και αφανών, οι οποίοι θυσίασαν τη ζωή τους νωρίτερα, από την εποχή ακόμη που άρχισαν να ξαπλώνονται οι νέοι κατακτητές. …οι νεομάρτυρες αυτοί…με το μαρτυρικό τους θάνατο συγκινούσαν τους ομοδόξους των και τους εγκαρδίωναν να εμμείνουν στη χριστιανική τους πίστη….Η θυσία τους τόνωσε όχι μόνο το θρησκευτικό συναίσθημα του λαού, αλλά και το πνεύμα της αντίστασης τους απέναντι των κατακτητών. Έτσι οι νεομάρτυρες στην πραγματικότητα ήταν και εθνομάρτυρες. Υποθάλποντας, λοιπόν, η Εκκλησία την αντίδραση στο θρησκευτικό φανατισμό ή στην ηθική πίεση των μουσουλμάνων υπέθαλπε έμμεσα την αντίσταση του έθνους.
2. Το πρόβλημα της παιδείας. Οι Τούρκοι ήθελαν τους Χριστιανούς απαίδευτους, έτσι ώστε να χάσουν με τον καιρό την εθνική και εκκλησιαστική τους ταυτότητα. Η Εκκλησία αγωνίστηκε σκληρά για να διατηρήσει τη γλώσσα, να διδάξει με το Οκτωήχι και το Ψαλτήρι γραφή και ανάγνωση, να συνεχίσει τις λαϊκές παραδόσεις χρησιμοποιώντας τους τεχνίτες και καλλιτέχνες, να διασώσει τη σοφία της κλασσικής αρχαιότητας. Και όλα αυτά πραγματοποιήθηκαν στα μοναστήρια, στις Εκκλησίες και στα κρυφά σχολειά. Εκεί μέσα οι κληρικοί διατήρησαν την «αποσταμένη ελπίδα» νέων και γέρων.
«1760: Η απάνθρωπη μεταχείριση, οι διωγμοί, η βαριά φορολογία ανάγκασαν 36 χωριά χριστιανών Σκιπιτάρηδων των Καραμουρατάτων, στην περιοχή Παγωνιανής και Κόνιτσας, να αλλαξοπιστήσουν. Μισόν αιώνα κράτησαν με σκληρούς και αιματηρούς αγώνες την αυτονομία τους. Δεν μπόρεσαν όμως. Γονάτισαν στους Οθωμανούς της Πρεμετής. … Τελείωνε ο 18ος αι. Παντού σκοτάδι. Αξημέρωτη η σκλαβιά.
1777: Χρονιά σημαδιακή, βρόντηξε η φωνή του Πατροκοσμά (Εθναπόστολος Κοσμάς ο Αιτωλός) στους Χειμαρριώτες… Γύρναγε ολούθε ο Πατροκοσμάς και παντού μίλαγε, έστηνε ξύλινους σταυρούς. Γέμισε ο τόπος ξύλινους σταυρούς και άναβε φωτιές στις καρδιές των ραγιάδων και ρίζωνε ελπίδες.
Παντού όπου πέρναγε, θεμέλιωνε σχολειά, στοιχειακά, κοινοτικά, απλά για εκείνα τα «ολίγα» γράμματα. Διακόσια σαράντα επτά σχολειά έστησε να ξυπνάν το Γένος…. Τους ξωμάχους τήραγε να κρατήσει στην πίστη ο Πατροκοσμάς, ραγιάδες λησμονημένους στους άγριους κακοτράχαλους τόπους, στα ιερά βουνά μας. Και ξεσήκωνε τον κόσμο ο Πατροκοσμάς και τον ακολουθούσε στα βουνά βουβός, μονάχα αν αγροικά το λόγο του…
Πενήντα χιλιάδες γρόσια πλήρωσαν οι πανίσχυροι σαράφηδες των Ιωαννίνων, οι Εβραίοι, στον Κουρτ Πασά του Μπερατιού για το κεφάλι του.
Αυτά όμως δεν έμειναν γραφτά!…Γνωρίζουμε μονάχα πως τζοψανταραίοι του Πασά σκότωσαν τον γιο του φωτισμού στις 24 Αυγούστου στα 1779 στο Μπουγιαλί του Άψου ποταμού, γιατί τάχα ξεσήκωνε τους ραγιάδες…
Οι αιτίες που οδήγησαν τους ραγιάδες να πάρουν τα βουνά ήταν οι αυθαιρεσίες μιας άδικης και τυραννικής εξουσίας, οι βαριές φορολογίες, οι εξουθενωτικές αγγαρείες, οι καταδιώξεις, ο κακοποιήσεις, οι αρπαγές, οι φυλακίσεις, οι εκτελέσεις, οι διωγμοί, οι αρπαγές των παιδιών τους, που έθιγαν στον υπέρτατο βαθμό το ένστικτο της αυτοσυντηρήσεως, της ελευθερίας και το αίσθημα της τιμής. Η αδικία του τυράννου μαζί με τη μεγάλη φτώχεια και τον υποσιτισμό έσπρωχναν ακατανίκητα τους χωρικούς και ιδίως τους ορεινούς πληθυσμούς, προς την εξέγερση, στην ανταρσία. Άλλωστε, στα βουνά υπήρχε ανέκαθεν η «μαγιά της λευτεριάς», οι παλιοί ονομαστοί και χιλιοτραγουδισμένοι «κλέφτες», που όπως επιγραμματικά γράφει ο Φιλήμονας, η «Επανάστασις ήταν εν ενεργεία, σ’ όλα τα χρόνια της σκλαβιάς».
Επίσης, ο θρυλικός «Γέρος του Μοριά» Θεόδωρος Κολοκοτρώνης υπήρξε ένας από τους κορυφαίους αγωνιστές της Επανάστασης του 1821 κατά της Τουρκικής τυραννίας.
«Ο Θ.Κολοκοτρώνης μιλά σε μαθητές της Αθήνας. Υποθήκες του μεγάλου Έλληνα πατριώτη προς την ελληνική νεολαία: «Παιδιά μου! Ήρθα να σας πω όσα στον καιρό του Αγώνα μας και πριν και ύστερα απ’ αυτόν, είδα ο ίδιος, άκουσα και γνώρισα, κι απ’ αυτά να κάμουμε συμπερασμούς για τη μέλλουσα ευτυχία μας. Εμείς, όταν αποφασίσαμε να κάμουμε την Επανάσταση, δε συλλογιστήκαμε ούτε πόσοι είμαστε ούτε ότι δεν έχουμε άρματα. Αλλά σαν μια βροχή έπεσε σε όλους η επιθυμία της ελευθερίας μας. Όλοι συμφωνήσαμε και κάμαμε την Επανάσταση.
Τον πρώτο χρόνο είχαμε ομόνοια κι όλοι τρέχαμε σύμφωνοι. Ο ένας πήγαινε στον πόλεμο, ο αδελφός έφερνε ξύλα, η γυναίκα του ζύμωνε, το παιδί του κουβαλούσε ψωμί και μπαρουτόβολα στο στρατόπεδο. Κι αν αυτή η ομόνοια βαστούσε ακόμη δύο χρόνους, ηθέλαμε κυριέψει και τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία κι ίσως φτάναμε στην Πόλη. Αλλά δε βάσταξε. Από τότε άρχισε η διχόνοια και χάθηκε η πρώτη προθυμία και ομόνοια……
Να ακούτε τις συμβουλές των δασκάλων σας και των γεροντότερων κατά την παροιμία «μύρια ήξευρε και μύρια μάθαινε». Η προκοπή σας και η μάθηση σας να μη γίνει σκεπάρνι μόνο για το άτομο σας, αλλά να κοιτάξει το καλό της Κοινότητας και μέσα στο καλό αυτό βρίσκεται και το δικό σας. Σε σας μένει να ισιάστε και να στολίσετε τον τόπο, που εμείς λευτερώσαμε. Και για να γίνει τούτο πρέπει να αποστρέφεστε τη διχόνοια και να έχετε σα θεμέλια της πολιτείας την ομόνοια, τη θρησκεία και τη φρόνιμη ελευθερία».
Μόλις, με μεγάλη καθυστέρηση, έφτασε στην Κων/πολη η είδηση για την εξέγερση των Ελλήνων στις παραδουνάβιες Ηγεμονίες και μετά στον Μοριά και στα νησιά, ξέσπασαν φρικώδεις σφαγές σε βάρος του Ελληνισμού, τόσο στην Πόλη όσο και στη γύρω περιοχή της. Ένας νεαρός Γερμανός τεχνίτης, που εργαζόταν στην Κων/πολη, ο Γιόχαν Βίλχελμ Άουγκουστ Στρέιτ, περιγράφει τα γεγονότα που έζησε ο ίδιος, ως αυτόπτης μάρτυρας στο βιβλίο του «Η Κων/πολη το έτος 1821», που εξεδόθη στην Λειψία ένα χρόνο μόλις αργότερα και που σελίδες του έδωσε ο λαμπρός ερευνητής και δημοσιογράφος Κυριάκος Σιμόπουλος.
Αμέσως έγιναν μαζικές συλλήψεις εκατοντάδων προυχόντων Ελλήνων στην Πόλη και ξέσπασε το φοβερό πογκρόμ. Γράφει ο Στρέιτ:
«Ο οθωμανικός όχλος, σε φοβερή έξαψη, ρίχτηκε στα σπίτια των Ελλήνων αρχόντων και άρχισε τη λεηλασία. Βασάνιζαν τους ενοίκους. Με θηριωδία, έκοβαν μύτες και αφτιά και τους γκρέμιζαν, ύστερα, από τα παράθυρα στο δρόμο (…)
«Πύρωναν στη φλόγα τα μεταλλικά τμήματα των όπλων και τα έμπηγαν στα ξεγυμνωμένα κορμιά. Τους έψηναν στα κάρβουνα σιγά-σιγά, πρώτα τα πόδια, ύστερα τα χέρια και ολόκληρο το κορμί, ώσπου να ξεψυχήσουν. Περνούσαν πυρακτωμένα σύρματα στη μύτη, έκαιγαν τα βλέφαρα των θυμάτων με πυρωμένα σίδερα (…)
«Εκείνο το πρωινό γύρω στα 4.000 πτώματα και των δύο φύλων, κεφάλια, πόδια, κείτονταν στους δρόμους της Πόλης. Χωρίς να λογαριάσουμε όσους σκοτώθηκαν στα σπίτια τους ή κρεμάστηκαν από τα παράθυρα (…)
«Μόνο στην πλατεία Μουφτή Μεϊντάν μέτρησα γύρω στα 300 πτώματα. Βραβεία ορίζονταν για την επινόηση των πιο φριχτών βασανιστηρίων».
Σε απόρρητη έκθεση του, που επέδωσε τον Σεπτέμβριο του 1821 στον Τσάρο Αλέξανδρο ο Γραμματέας της ρωσικής πρεσβείας στην Κων/πολη Σεργκέι Ιβάνοβιτς Τουργκένιεφ, συγγενής του ομώνυμου Ρώσου λογοτέχνη, περιγράφει κι αυτός τις τρομακτικές σφαγές και το μαρτύριο του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄. Γράφει:
«Ο Οικουμενικός Πατριάρχης απαγχονίστηκε μπροστά στο Μεγάλο Βεζύρη, που κάπνιζε το τσιμπούκι του κατά την επαίσχυντη εκτέλεση. Και ο απαγχονισμός είναι ποινή που επιφυλάσσεται στους πιο χυδαίους εγκληματίες. Ακόμα και στα τουρκικά χρονικά δεν αναφέρεται πουθενά παρόμοια μεταχείριση Πατριάρχη (…)
«Ενώ τον οδηγούσαν στο μαρτύριο, μερικοί Έλληνες έτρεξαν κοντά του και ζήτησαν την ευλογία του. Μη μπορώντας να υψώσει τα χέρια που ήταν δεμένα, τους ευλόγησε προφορικά. Μίλησε για τη συμφορά του και τους παρακίνησε να δείξουν υπομονή και κυρίως να μην απαρνηθούν την άγια θρησκεία, που για χάρη της τραβούσε στο θάνατο (…)
Η δε απάντηση της Υψηλής Πύλης στο ρωσικό τελεσίγραφο για τον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ αποσπασματικά ήταν η εξής: (Απ. Δασκαλάκη, Κείμενα - Πηγαί της Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως τ. Α΄, 1967, σ. 162):
«Ο Πατριάρχης, φανερός αρχηγός του έθνους του, ήτο συγχρόνως ο μυστικός άρχοντας της συνωμοσίας. Η πλειονότης των ραγιάδων των εγκατεστημένων εις τα μέρη ένθα εξέδωκε τα αναθέματα του, μακράν του να παραμείνουν πιστοί υπήκοοι, υπερέβησαν τους άλλους εις την ανταρσίαν. Ούτω μεταξύ άλλων, εις τα Καλάβρυτα, κώμην του Μωρέως, πρώτοι οι ραγιάδες εξηγέρθησαν, εφόνευσαν πλείστους Μουσουλμάνους και διέπραξαν μυρίας βιοπραγίας και φρικαλεότητας. Η Υψηλή Πύλη εβεβαιώθη ότι ο Πατριάρχης έλαβεν ενεργόν μέρος εις την συνωμοσίαν και ότι η εξέγερσις των ραγιάδων των Καλαβρύτων ήτο έργον ιδικόν του, όπως και άλλων υποκινητών, πρώτον εκ των εγγράφων τα οποία έπεσαν εις τας χείρας της και δεύτερον εξ αυτών των δηλώσεων μερικών υπηκόων εκ του Ελληνικού έθνους, οι οποίοι παρέμειναν πιστοί εις τα καθήκοντα των».
(Νίκος Μέρτζος, Δημοσιογράφος-Συγγραφέας, «Εμείς οι Μακεδόνες»-(συνέχεια):
«Τα αστραφτερά νερά του Βοσπόρου γέμισαν, από τη μια ακτή ως την άλλη, ακρωτηριασμένα πτώματα Ελλήνων (…)
«Όλα τα χριστιανικά χωριά γύρω από την πρωτεύουσα ήταν έρημα. Δεν έβλεπες παρά μόνο αποκεφαλισμένα κορμιά χριστιανών ή Τούρκους που έμπαιναν στα κατάκλειστα και ακατοίκητα σπίτια – οι νοικοκυραίοι τους είχαν φύγει ή είχαν θανατωθεί – για να αρπάξουν ότι είχαν περιφρονήσει οι πρώτοι λαφυραγωγοί, πράγματα βαμμένα στο αίμα ή ποτισμένα με δάκρυα. Αυτό το θέαμα των ξαφνικά εγκαταλειμμένων σπιτιών είναι πιο σπαρακτικό από το θέαμα των αρχαίων ερειπίων. Σου θυμίζει έναν τάφο που μόλις άδειασε (…)
«Στις επαρχίες η κατάσταση ήταν απελπιστική ύστερα από τη βάρβαρη εντολή στα στρατεύματα να λεηλατούν τις περιοχές, να τις καταστρέφουν και να σκλαβώνουν τους επαναστάτες και τους πιθανούς συνεργάτες τους. Οι ελληνικές εκκλησίες στην Πόλη και τα περίχωρα καταστράφηκαν, οι Χριστιανοί ληστεύονταν και σφάζονταν στους δρόμους και στο Βόσπορο. Η Κυβέρνηση δεν ανησυχούσε διόλου από τις βαρβαρότητες του οθωμανικού όχλου. Κατά τη γνώμη της, ερέθιζαν το εκδικητικό μένος των Μουσουλμάνων».
Οι σφαγές κράτησαν ολόκληρο τον μήνα Μάιο και Ιούνιο. Είχαν εξελιχθεί σε αληθινή γενοκτονία κάτω από τα αδιάφορα βλέμματα των πρεσβευτών των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων που δεν έκαναν τίποτε για να τις σταματήσουν.
Ο ρόλος του Ρήγα Φεραίου στην Ελληνική Επανάσταση του 1821: «Σύντομη ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας», Richard Glogg, κεφ. 3, Ο αγώνας για την απελευθέρωση, 1800-1833: Ένα παλικάρι του Πολέμου της Ανεξαρτησίας, ο κλέφτης Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, έγραψε ότι «Η Γαλλική Επανάσταση και ο Ναπολέων έκαμε να ανοίξουν τα μάτια του κόσμου κάνοντας τους Έλληνες να κατανοήσουν ότι οι βασιλιάδες δεν ήταν πια «Θεοί πάνω στη γη». Και οι μεν σκέψεις του Κολοκοτρώνη, υπαγορευμένες το 1830, μπορεί να ήταν επηρεασμένες από μεταγενέστερη γνώση, όμως ένας άλλος Έλληνας, που αναμφίβολα υπήρξε σαφέστατα εμπνευσμένος από τα ιδεώδη της Γαλλικής Επανάστασης ήταν ο Ρήγας ο Βελεστινλής ή Ρήγας Φεραίος (1757), όπως είναι γνωστός, ο πρωτομάρτυρας της Ελληνικής Επανάστασης και ο πρώτος προφήτης της ένοπλης επανάστασης.
Ήταν άντρας με σημαντική μόρφωση και γλωσσομάθεια. Στη μακρόχρονη παραμονή του στη Βιέννη λένε ότι είχε ιδρύσει μια μυστική επαναστατική εταιρεία. Αυτό βέβαια είναι ασαφές, αλλά το βέβαιο είναι ότι ξεκίνησε ένα μεγαλεπίβολο πρόγραμμα έκδοσης επαναστατικού υλικού. Αυτά τα φυλλάδια τα τύπωναν κρυφά σ’ ένα ελληνικό τυπογραφείο της πόλης, των αδελφών Μαρκίδη-Πούλιου. Εκεί τυπώθηκε και η «Εφημερίς», η πρώτη εφημερίδα που κυκλοφόρησε στον ελληνικό κόσμο. Μεταξύ 1790 και 1797 η «Εφημερίς» αποτελούσε τη μόνη πηγή πληροφόρησης των Ελλήνων εντός και εκτός συνόρων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας για τα δραματικά γεγονότα που συνέβαιναν στη Δύση.
Η παραγωγή του Ρήγα εκείνη την εποχή περιλάμβανε ένα μεγάλο χάρτη της Βαλκανικής χερσονήσου και της Μ. Ασίας, στον οποίο τα όρια του ελληνικού κόσμου ήταν πολύ εκτεταμένα, μαζί μ’ ένα χαραγμένο πορτραίτο του Μ. Αλεξάνδρου, ο συμβολισμός του οποίου ήταν προφανής. Αλλά η πιο σημαντική προσπάθεια ήταν η εκτύπωση του επαναστατικού φυλλάδιου το 1797. Αυτό περιλάμβανε μια συγκινητική διακήρυξη, που απευθυνόταν σε «όλους όσους στενάζουν υπό την δυσφοροτάτην τυραννίαν του οθωμανικού βδελυρωτάτου δεσποτισμού», μια Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, τον Θούριο και το πιο σημαντικό το «Νέο Πολιτικό Σύνταγμα των κατοίκων της Ρούμελης, της Μ. Ασίας, των νήσων του Αιγαίου και των Πριγκηπάτων της Μολδαβίας και της Βλαχίας».
Το Σύνταγμα του Ρήγα ήταν πολύ επηρεασμένο από τα Γαλλικά Συντάγματα του 1793 και 1795. Τα ουσιαστικά άρθρα προέβλεπαν, χωρίς διάκριση φυλής ή θρησκείας, ισότητα όλων των ετερογενών πληθυσμών, που αποτελούσαν την Οθωμανική αυτοκρατορία, συμπεριλαμβανομένων και αυτών των Τούρκων, οι οποίοι κατά τον Ρήγα είχαν τόση καταπίεση από την τυραννία του οθωμανικού κράτους, όση και οι χριστιανοί κάτοικοι της αυτοκρατορίας.
Ανέπτυσσε μια περίπλοκη ιεραρχία αντιπροσωπευτικών οργάνων, υποστήριζε το δικαίωμα των πολιτών για εργασία και των πτωχών για βοήθεια και καλούσε και τις γυναίκες να πάρουν τα όπλα. Η τήρηση του νέου αυτού «Συντάγματος» αφηνόταν στα χέρια των πολιτών, που είχαν την υποχρέωση να πάρουν τα όπλα ενάντια στην τυραννία. Μολονότι ένας σημαντικός αριθμός άρθρων ήταν ριζοσπαστικά, ο Ρήγας σεβόταν τα δικαιώματα της ιδιοκτησίας και στηριζόταν σ’ ένα ανεξάρτητο δικαστικό σώμα για να εξασφαλίσει τα δικαιώματα του πολίτη.
Με λίγα λόγια, ο Ρήγας υποστήριζε μια αναζωογονημένη Βυζαντινή Αυτοκρατορία με δημοκρατικούς, αντί των μοναρχικών, θεσμούς και διοικούμενη από μια ελίτ, που θα ήταν ελληνική ως προς την παιδεία και όχι απαραίτητα ως προς την καταγωγή. Παραδόθηκε στις Οθωμανικές αρχές, τον Μάιο του 1798, στο Βελιγράδι, προδιδόμενος από Έλληνα έμπορο και συνελήφθηκε από τις αρχές των Αψβούργων μαζί με 17 συνεργάτες του. Στραγγαλίστηκαν όλοι τους και τα πτώματα τους πετάχτηκαν στο Δούναβη.
Αν και ουσιαστικά ο Ρήγας πέτυχε λίγα πράγματα, το μαρτύριο του τον έκανε σύμβολο αντίστασης για τις επόμενες γενιές των Ελλήνων. Οι ενέργειες του προκάλεσαν δυσανάλογη ανησυχία στις Οθωμανικές αρχές και ιδιαίτερα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, γιατί τον θάνατο του ακολούθησε συντομότατα η εισβολή του Βοναπάρτη στην Αίγυπτο, που έφερε τους Οθωμανούς ευθύς αντιμέτωπους με τους Γάλλους.
Ο ρόλος των Ποντίων Υψηλαντών στην Ελληνική Επανάσταση του 1821: Παρακινητής πρώτος κι εμπνευστής της ιδέας της απελευθερώσεως της Ελλάδας από του Τουρκικό ζυγό υπήρξε ο Αλέξανδρος Υψηλάντης (1792-1828), αξιωματικός του Ρωσικού στρατού, που πήρε και το βαθμό του στρατηγού.
Διοργανώνει τη Φιλική Εταιρία και γίνεται αρχηγός της Μεγάλης μυστικής Εθνικής Οργανώσεως κι αρχίζει τη δραστηριώδη δράση του. Αργότερα, ρίχνεται στον αγώνα του 1821 πολεμώντας σαν αρχιστράτηγος πρώτος στη γραμμή.
Ο αδερφός του Δημήτριος (1793-1832) είχε καταταγεί στο ρωσικό στρατό και είχε προαχθεί στο βαθμό του λοχαγού στις παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης. Ανέλαβε να αντιπροσωπεύσει τον αδερφό του Αλέξανδρο στην Πελοπόννησο ως «Πληρεξούσιος του Γενικού Επιτρόπου της Αρχής» φέρνοντας μαζί του 3.000.000 γρόσια - προσφορά της οικογένειας του στον αγώνα - με σκοπό να συντονίσει τις πολιτικές και στρατιωτικές δυνάμεις του τόπου, να συγκροτήσει τακτικό στρατό στην Πελοπόννησο, να οργανώσει το στόλο και κυρίως να θέσει την επανάσταση κάτω από ενιαία και ισχυρή στρατιωτική και πολιτική ηγεσία.
Όταν ο Δημήτριος δέχτηκε με ιδιαίτερη οικειότητα τον Παπαφλέσσα, τον Αναγνωσταρά και τον Κολοκοτρώνη, ήρθε σε μεγάλη ρήξη με τους προκρίτους, οι οποίοι αντέδρασαν εναντίον του. Είχε όμως συμπαράσταση από τους τρεις φίλους του (αρχιστράτηγος από τους προκρίτους διορίστηκε ο Κολοκοτρώνης και τον δέχτηκαν με ενθουσιασμό κι οι επαναστάτες) και τον λαό και ανέλαβε αρκετές και σοβαρές επιχειρήσεις στον στρατιωτικό τομέα. Κατορθώνοντας να συνδυάσει τις στρατιωτικές του αρετές με τις προοδευτικές ιδέες του γαλλικού διαφωτισμού και τον ανώτερο χαρακτήρα του, υπήρξε μια από τις σημαντικότερες κι ευγενέστερες μορφές του αγώνα του 1821.
Πως και γιατί δημιουργήθηκε η Εθνική Αντίσταση των Ποντίων: Ο ερχομός του Ι.Καποδίστρια σαν κυβερνήτη της Ελλάδας προσωπική επιτυχία του Θ.Κολοκοτρώνη και της πολιτικής του. Τόσο κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης Καποδίστρια όσο και μετά τη δολοφονία του, ο Θοδωράκης άρχισε να παγιώνει την πολιτική του θέση στον τόπο, δεμένος με τη ρώσικη πολιτική, επιρροές της οποίας εμφανίστηκαν στον ελληνικό πληθυσμό της Ρωσίας, αλλά και του Ελλαδικού χώρου. Ας μη ξεχνάμε ότι οι Πόντιοι πρωτεργάτες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, ο Αλέξανδρος και ο Δημήτριος Υψηλάντης, είχαν μεγάλες σχέσεις με τους Ρώσους Δεκεμβριστές. Η ίδια η «Φιλική Εταιρεία», η ψυχή και το μυαλό της ελληνικής εξέγερσης στην Πελοπόννησο, δημιουργήθηκε στην Οδησσό.
Η ρωσική κατοχή στις περιοχές του Πόντου (1914-1917) στάθηκε μια βαθιά ανάσα βοήθειας για όλους στους δύσκολους εκείνους χρόνους, που υπέφεραν από τους Κεμαλικούς Νεότουρκους αφάνταστα βασανιστήρια και ανείπωτα μαρτύρια, ακριβώς τότε στα χρόνια του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου (1914-1918), τότε που το διαρκές φάσμα αγωνίας, φρίκης, τρόμου, θανάτου, πείνας και γύμνιας είχε καταντήσει αληθινή κόλαση. Τα μέτρα που πήραν οι Πόντιοι εναντίον των επιθέσεων Τούρκων τσετέδων και μπαζιποζούκων και η διαρκής Εθνική τους Αντίσταση, όμως, μαρτυρούν πως κάπου βαθιά στην καρδιά τους ο μεγάλος Γέροντας του Μοριά έκλαιγε την Ελλάδα, όπως τότε στην εκκλησιά της Παναγιάς στο Χρυσοβίτσι: «Παναγιά μου, βοήθησε και τούτην την φορά τους Έλληνες δια να εμψυχωθούν».
Στο λαϊκό τραγούδι των Κολοκοτρωναίων αναφέρονται οι ανησυχίες του Θ. Κολοκοτρώνη για το υποδουλωμένο Έθνος μας:
«Κι ο Θοδωράκης μίλησε, κι ο Θοδωράκης λέει:
«Τούτ’ οι χαρές που κάνουμε σε λύπη θα μας βγούνε
Απόψ’ είδα στον ύπνο μου, στην υπνοφαντασιά μου
Θολό ποτάμι πέρναγα και πέρα δεν εβγήκα.
Ελάτε να σκορπίσουμε, μπουλούκια να γενούμε…..»
Σημ.: Ιωνική φάλαγγα, σώμα στρατιωτικό συγκροτήθηκε το 1825 από αγωνιστές της Μ. Ασίας, το οποίο πολέμησε στην Πελοπόννησο, κάτω από τις διαταγές του Νικηταρά, (ανιψιό του Θ. Κολοκοτρώνη και πολέμησε μαζί του ως αρχηγός δικού του στρατιωτικού σώματος) τον αιγυπτιακό στρατό του Ιμπραήμ. Έλαβε μέρος και σε πολλές στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Αττική. Διαλύθηκε το 1827, μετά την παράδοση της Ακρόπολης και τη διάλυση του στρατοπέδου του Πειραιά.
Οι πρώτες 10ετίες του 20ου αι. σημαδεύονται από μαζικά προσφυγικά ρεύματα με κορυφαίο αίτιο την εθνική και μόνο ταυτότητα των λαών που διώκονται. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν ιδιαίτερα οι Έλληνες και οι Αρμένιοι της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ένα προστάδιο και αναγκαστικό αίτιο αυτών των προσφυγικών ρευμάτων είναι οι σχεδιασμένοι διωγμοί και η συστηματική εξόντωση των δύο αυτών εθνικών ομάδων, το έγκλημα δηλ. της γενοκτονίας.
Ειδικότερα για τους Έλληνες, πρέπει να πούμε ότι η Γενοκτονία, ο Ξεριζωμός και στη συνέχεια, το προσφυγικό πρόβλημα αποτελούν μια εσωτερικά δεδομένη ιστορική Τριλογία, από τις πιο δραματικές που έχει να παρουσιάσει η ιστορία μας.
Σύμφωνα με τα διεθνή παραδεδεγμένα, γενοκτονία υπάρχει όταν μια θρησκευτική ή φυλετική ομάδα διώκεται από μια άλλη, απλώς και μόνο γιατί δεν ανήκει στην ίδια μ’ αυτήν θρησκευτική ή φυλετική ομάδα. Συγκεκριμένα:
Η Σύμβαση του Ο.Η.Ε. για την πρόληψη και καταστολή του εγκλήματος της «γενοκτονίας» στο άρθρο 2 αναφέρει:
«Εις την παρούσαν Σύμβασιν, ως γενοκτονία νοείται οιαδήποτε εκ των κατωτέρω πράξεων, ενεργουμένη με την πρόθεσιν ολικής ή μερικής καταστροφής ομάδος, εθνικής, εθνολογικής, φυλετικής ή θρησκευτικής:
Φόνος μελών της ομάδος.
Ÿ Σοβαρά βλάβη της σωματικής ή διανοητικής ακεραιότητας των μελών της ομάδος.
Ÿ Εκ προθέσεως υποβολή της ομάδος εις συνθήκας δυναμένας να επιφέρωσιν την πλήρη ή την μερικήν σωματικήν καταστροφήν αυτής.
Ÿ Μέτρα αποβλέποντα εις την παρεμπόδισιν των γεννήσεων εις τους κόλπους ορισμένης ομάδος.
Ÿ Αναγκαστική μεταφορά παίδων μιας ομάδος εις ετέραν ομάδα.
Όπως είναι γνωστό από την Ιστορία, το πρώτο δίλημμα που έθεταν οι Τούρκοι ήταν: Ή γίνεσαι μουσουλμάνος ή διώκεσαι. Άρα, αν λάβουμε υπόψη τον τρόπο που έγιναν οι διώξεις σε βάρος των Ελλήνων σ ‘όλη τη μακρά περίοδο της σκλαβιάς, αυτές εμπίπτουν στον αναγνωρισμένο διεθνή ορισμό της γενοκτονίας.
Όμως στην περίοδο 1914-1923, αυτό που συνέβη στον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας και του Πόντου ήταν το αποτέλεσμα ενός σατανικού σχεδίου, που όμοιο του δεν έχει να παρουσιάσει η Διεθνής Ιστορία, παρά μόνον εκείνη της εξαφάνισης των γηγενών ινδιάνων της Αμερικής από τους λευκούς, εκείνη των Αρμενίων και των Εβραίων, από τους Τούρκους και Γερμανούς αντίστοιχα.
Το 1911, σε συνέδριο που έγινε στη Θεσ/νίκη, πάρθηκε απόφαση από τους Νεότουρκους για εξόντωση Ελλήνων και Αρμενίων, η οποία έλεγε: «Η Τουρκία πρέπει να γίνει μωαμεθανική χώρα, όπου η μωαμεθανική δύναμη και οι μωαμεθανικές αντιλήψεις θα κυριαρχούν και κάθε άλλη θρησκευτική προπαγάνδα θα καταπνίγεται… Και είναι ολοκάθαρο ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει με την πειθώ. Άρα πρέπει να χρησιμοποιηθεί βία…»
Σε μυστική σύσκεψη, υπό την προεδρία του Ταλαάτ πασά, ο δρ. Μπεχεντίν Σακίρ είχε δηλώσει: «Τα έθνη που απόμειναν από παλιά στην Αυτοκρατορία μας μοιάζουν με ξένα και βλαβερά χόρτα, που πρέπει να ξεριζωθούν».
Στην ίδια σύσκεψη ο δρ. Ναζί είχε πει: «…Θέλω μόνο να ζήσει ο Τούρκος, όλα τα άλλα στοιχεία να εξοντωθούν…».
Αυτών των σχεδίων και των απάνθρωπων επιδιώξεων, σήμερα στην εποχή μας, έχουν πικρή εμπειρία και οι Ελληνοκύπριοι, οι Κούρδοι και οι Έλληνες της Ίμβρου, της Τενέδου και της Κων/πολης.
Ο Γερμανός αξιωματικός Λίμαν φον Σάντερς, εμπνευστής του σχεδίου γενοκτονίας των χριστιανικών πληθυσμών της Μικρασίας, καθοδηγώντας τις τουρκικές Αρχές υποστήριζε, μεταξύ άλλων απίστευτων μέτρων εξόντωσης του Ελληνισμού: «…σας διαβεβαιώ…Με το σύστημα που προτείνω, ο θάνατος τους θα είναι βέβαιος…η μισητή και άτιμη αυτή ράτσα θα ξεκληριστεί και θα χαθεί για πάντα…»
Έτσι άρχιζε μια καινούρια και απίστευτη γενοκτονία από το 1915, που συστηματοποιήθηκε μετά την αποβίβαση του Κεμάλ Ατατούρκ * στη Σαμψούντα (19-5-1919), με αρχηγό τον αιμοβόρο Λαζό Τοπάλ Οσμάν και όργανα διάφορες τουρκικές συμμορίες.
Οι τρόποι, οι μέθοδοι και τα μέσα που χρησιμοποίησαν οι τουρκικές κυβερνήσεις, για να εξοντώσουν τον ποντιακό ελληνισμό, είναι απίστευτα:
- Επιστράτευση και εξόντωση των νέων.
- Τάγματα εργασίας-τάγματα θανάτου.
- Στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης.
- Δουλειά 18ωρη και αγγαρείες κάτω από άθλιες συνθήκες.
- Οι στρατευμένοι και συλληφθέντες ήσαν υποχρεωμένοι να σπάζουν πέτρες, να κόβουν ξύλα, να καθαρίζουν χιόνια, να ισοπεδώνουν δρόμους, να πεζοπορούν χιλιάδες χιλιόμετρα.
- Τους έβγαζαν από θερμό λουτρό και τους υποχρέωναν να πεζοπορούν γυμνοί μέσα σε χειμωνιάτικο ψύχος.
- Οι θάνατοι ήταν καθημερινό φαινόμενο.
- Έγκυες γυναίκες τις βασάνιζαν και τις ξεκοίλιαζαν και τα έμβρυα τα έριχναν βορά στα σκυλιά.
Άλλα μέτρα: Εξορίες, φυλακές, σφαγές, κρεμάλες, πορείες θανάτου, εκτελέσεις εν ψυχρώ. Πυρπολήσεις, λεηλασίες, απελάσεις, βιασμοί, πείνα,, ψείρα, κρύο, αρρώστιες, εξισλαμισμοί, παιδομάζωμα, γενιτσαρισμός. Όλη αυτή η τακτική της εξόντωσης προκάλεσε την αυτοάμυνα των Ελληνοποντίων – το αντάρτικο στον Πόντο.
Οι Νεότουρκοι δε διέφεραν σε τίποτε από τους προγόνους τους, απλώς εξαπάτησαν τον κόσμο ολόκληρο και τους Ευρωπαίους ειδικότερα, ώστε να σταματήσει η επί σειρά πολλών δεκαετιών δυνατότητα επιβολής στην Τουρκία μεταρρυθμίσεων υπέρ των χριστιανών. Φανατισμένοι και έμπιστοι πράκτορες του κομιτάτου «Ένωση και Πρόοδος», σε βραχύ χρονικό διάστημα, περιέτρεξαν ολόκληρη την αυτοκρατορία και δημιούργησαν ένα αποτελεσματικό, ασφυκτικό δίκτυο οπαδών μυημένων με όρκο, με το δεξί χέρι πάνω στο Κοράνιο και στο πιστόλι.
Μετά από μια περίοδο εσωτερικών αγώνων για διανομή της εξουσίας, επικράτησαν οι πιο σκληροπυρηνικοί με αρχηγούς την τριανδρία Enver, Talaat και Djemal. Σ’ όλες τις βάρβαρες μεθόδους του παρελθόντος, δηλ. των κλοπών, αρπαγών, βιασμών, δολοφονιών, στημένων κατηγορητηρίων και δικών, προστέθηκαν και νέοι σατανικότεροι τρόποι εξόντωσης, όπως περιγράφονται παρακάτω:
Στράτευση και των χριστιανών. Μέτρο που ίσχυε πάντοτε από το 1858 και μετά, όμως για τους απίστους περιοριζόταν στην εξαγορά μ’ ένα ορισμένο χρηματικό ποσό αντισηκώματος, καλούμενου bedel.
Κατά τους Βαλκανικούς πολέμους, αλλά και το πρώτο έτος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, η στράτευση των χριστιανών ήταν τυπική, όμως πάντοτε τοποθετούνταν στις πλέον απόμακρες μονάδες και η μεταχείριση τους από τους αξιωματικούς και υπαξιωματικούς ήταν απάνθρωπη και βάρβαρη, που συχνά έφτανε σε ξυλοδαρμούς μέχρι θανάτου. Όλες οι χιονισμένες κορφές της Ανατολίας και του Καυκάσου και η ζεστή αφιλόξενη έρημος της Αραβίας και του Σινά γέμισαν από πτώματα χριστιανών στρατιωτών, που τους χρησιμοποιούσαν πολλές φορές σαν υποζύγια να σέρνουν πέρα-δώθε φορτηγά κάρα, πυροβόλα και παντός είδους πολεμοφόδια και πυρομαχικά. Και ξαφνικά, από τις αρχές του Ιουλίου του 1914, τέθηκε σ’ εφαρμογή ένα πιο σατανικό σχέδιο, γερμανικής έμπνευσης.
Κατάταξη των χριστιανών σε ξεχωριστά άοπλα στρατιωτικά τμήματα, τα λεγόμενα τάγματα εργασίας (“ameles tabour”). Σκοπός τους ήταν τυπικά οι εργασίες κοινής ωφέλειας (διάνοιξη δρόμων, τούνελ, μεταλλεία, ανθυγιεινά εργοστάσια κλπ), όμως ουσιαστικά οι εργασίες αυτές συνέχιζαν όσο συνέχιζε και η σωματική και ψυχική αντοχή του καθενός.
Ένα κομμάτι ακατάλληλο ψωμί από βίκο (τροφή για ζώα) και μια νερόβραστη σούπα ημερησίως κάτω από βροχή και χιόνι, με βρισιές, προπηλακισμούς και ξύλο, αρρώστιες από δυσεντερία, διάρροια, εξανθηματικό τύφο, δεν άφηναν πολλά περιθώρια επιβίωσης. Ελάχιστος υπήρξε ο αριθμός αυτών που επέζησαν από τα περίφημα αυτά ameles tabour, τα «τάγματα θανάτου», όπως τα αποκαλούσαν οι χριστιανοί.
Το Γαλλικό Γ.Ε.Σ./Υπηρεσία Πληροφοριών/5 Σεπτεμβρίου 1917 περιγράφει τη Γενοκτονία ως εξής: Από Τούρκο λοχία λιποτάκτη πήραμε τις εξής πληροφορίες:
«Οι ανυπότακτοι Έλληνες καταδικάστηκαν σε θάνατο κατά χιλιάδες, αλλά στην πραγματικότητα τους έστειλαν στην περιοχή ΒΟΖΑΝΤΙ, για να χρησιμοποιηθούν σε κοπιώδεις εργασίες για το άνοιγμα του τούνελ στο όρος Ταύρο. Αγνοείται τι έγιναν, αλλά γνωρίζουμε ότι μεγάλος αριθμός είναι νεκροί.
«..Εδώ και δυο χρόνια, όλος ο χριστιανικός πληθυσμός εξορίστηκε στο εσωτερικό, αφού του αφαιρέθηκαν τα πάντα…
«Από Samsun (Σαμψούντα) 60.000. Από Aivali (Αϊβαλί) 30.000.
«Γυναίκες και παιδιά θεωρούμενα ύποπτα εξορίστηκαν. Μεγάλος αριθμός είναι νεκροί από τύφο.
«Ακόμη μια χρονιά αυτού του καθεστώτος και η Τουρκία θα γίνει νεκροταφείο όλου του χριστιανικού πληθυσμού».
Η παραπάνω πληροφορία, που αφορά το Αϊβαλί, διασταυρώνεται δύο σχεδόν χρόνια αργότερα, που φανερώνει ακριβώς και ποια ήταν τ’ αποτελέσματα των εξοριών. Γράφει λοιπόν ο Ναύαρχος Jean Bart προς το γαλλικό Γεν. Επιτ. Ναυτικού, την 26η Ιουλίου 1919: «Οι Έλληνες του Αϊβαλιού, που εξορίστηκαν στο εσωτερικό κατά τη διάρκεια του πολέμου, επέστρεψαν στις εστίες τους. από τις 35.000 μόνο οι μισοί γύρισαν στις εστίες τους, οι υπόλοιποι πέθαναν στο δρόμο».
Το Γ.Ε.Σ./Υπηρεσία Πληροφοριών/5 Σεπτεμβρίου 1917 γράφει μεταξύ άλλων: «…Από σοβαρές πηγές, 50.000 άτομα εξορίστηκαν στο εσωτερικό με τις γνωστές ήδη συνθήκες. Ο ελληνισμός των ακτών της Μαύρης Θάλασσας (Πόντο) υπέστη απόλυτη εξόντωση».
Πληροφορίες Γάλλων 30 Ιουλίου 1917, που προέρχονται από τον ίδιο το γιο του Djemal pacha: «Εδώ και 6 εβδομάδες, σφαγές Ελλήνων κατά μάζες έλαβαν χώρα. Ο αριθμός των φονευθέντων φθάνει τις 40.000».
(Αχιλ. Ανθεμίδης, «Τα απελευθερωτικά στρατεύματα του Ποντιακού Ελληνισμού 1912-24»): «Ο απολογισμός της Μικρασιατικής Καταστροφής είναι οδυνηρός για τον Ελληνισμό. Βέβαια πρέπει να αναγνωριστεί ότι η ήττα οφείλεται όχι στον ελληνικό στρατό, αλλά στις πολιτικές και στρατιωτικές ηγεσίες του. Επιπλέον, οφείλεται αποκλειστικά στη συμμαχία και βοήθεια των Σοβιέτ προς την Κεμαλική εξουσία και όχι σε κάποια άλλη εξωτερική δύναμη. Αυτή είναι η μόνη αλήθεια. Για τις τρομακτικές απώλειες του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος δε χρειάζονται σχόλια στους αριθμούς που παρατίθενται.
Την 12η Απριλίου 1922, δηλ. τις παραμονές της τουρκικής επίθεσης, η διοίκηση της στρατιάς της Μικράς Ασίας ανερχόταν ακριβώς σε 210.000 άνδρες, με 133 τάγματα και 418 κανόνια. Από αυτούς η παρατακτή δύναμη ανερχόταν σε 98.000 πεζούς και 1.500 ιππείς. Τις υπηρεσίες τις επάνδρωναν 104.000 άνδρες.
Από τους 210.000 άντρες της στρατιάς, οι νεκροί ανήλθαν σε 80.000 και οι διασωθέντες σε 130.000. Από τα 418 κανόνια (ορειβατικά, πεδινά και βαρέα) απωλέσθηκαν τα 196 και διασώθηκαν τα 222. (Βλ. Ιστορία Γενικού Επιτελείου Στρατού…)».
Επίσημος Έκθεσις εκ Κων/πόλεως από 15 Ιουλίου 1915 (αρ. αρχ. υπουρ. Εξωτ. 7744) αναφέρει: « Εκ των εκ Μαδύτου προσφύγων ανερχομένων περίπου εις 1730, αποθνήσκουσι καθ’ ημέραν 2-3 εκ πείνης. Εις τον πρώτον σιδηροδρομικόν σταθμόν μετά τον Πάνορμον ευρίσκονται από τις 23 Ιουνίου 7.000 πρόσφυγες στερούμενοι των πάντων, 30 δε έως 40 εξ αυτών αποθνήσκουσι καθ’ εκάστην εκ πείνης και δίψης, διότι οι Τούρκοι δεν επιτρέπουσιν αυτοίς να προμηθεύωνται άρτον και ύδωρ.
Η εφαρμογή του μέτρου της εξοντώσεως του ελληνισμού δια των αθρόων εκτοπίσεων εγένετο δι’ αποφάσεως του Κομιτάτου και έλαβε χώραν από του 1915, ήρξατο δε από της χερσονήσου της Καλλιπόλεως και του Ελλησπόντου και επεξετάθη καθ’ όλα τα παράλια και τας νήσους της Προποντίδος και την Μικρασίαν.
Κατά επίσημον έκθεσιν εκ Κων/πόλεως από Ιουνίου 1915.
«Σπαράσσεται η ανθρωπίνη καρδία απέναντι των εκτυλιχθεισών τραγωδιών κατά τας γενομένας μετατοπίσεις. – Οι μετατοπιζόμενοι, εκδιωκώμενοι εκ των χωρίων των δεν είχον δικαίωμα να παραλάβωσι μεθ’ ευατών τα απολύτως αναγκαία. Γυμνοί και ανυπόδητοι, άνευ τροφής και ύδατος, δερόμενοι και υβριζόμενοι υπό των οδηγούντων αυτούς, οδηγούντο όσοι δεν εφονεύοντο εις τα όρη των δημίων των.
Οι πλείστοι όμως τούτων απέθνησκαν κατά την πορείαν εκ των βασάνων, ημιθανείς εγκαταλείποντο εν τη οδώ, γυναίκες επίτοκοι εγκατέλειπον τα νεογνά των και ηκολούθουν όπως ηδύναντο, διότι οι βραδύνοντες κατά την οδοιπορίαν εδέροντο υπό των συνοδευόντων αυτούς χωροφυλάκων. Το τέρμα του ταξιδίου των δυστυχών τούτων δεν επέφερε και την λήξιν των δεινών των, διότι οι βάρβαροι κάτοικοι των τουρκικών χωρίων παρελάμβανον αυτούς όπως καταφέρωσι το τελικόν πλήγμα.
Αι μετατοπίσεις της περιφερείας του Ευξείνου και της πόλεως των Κυδωνιών εκτελεσθείσαι περί το τέλος του έτους 1916 και κατά το 1917, έλαβον την σκληροτέραν και απανθρωποτέραν μορφήν. Πλην άλλων ετέθησαν εις χρήσιν και αυταί αι πυρπολήσεις των εκκενουμένων χωρίων, ίνα μη υπολειφθή ουδέν ίχνος της υπάρξεως των, αλλοιωθεί δε ο Ελληνικός χαρακτήρ των ελληνικοτάτων τούτων χωρών».
Έκθεσις της εν Κων/πόλει πρεσβείας, από 24 Απριλίου και 1 Μαϊου 1917 (αρ. αρχ. Υπ. Εξωτ. 5219): «Όλη η σκηνογραφία παριστά σύμφυρμα σκελετών μεγάλων και μικρών ζητούντων έλεος. Επί 45 ήδη ημέρας οδειπόρει η ομάς αύτη και κατεδικάσθη να οδοιπορήση ικανάς έτι ημέρας, καθ’ όσον είναι προορισμένη να εγκατασταθεί εις Γενή – Σεχίρ και Μπελετζίκ. Τα καθ’ οδόν δεινοπαθήματα των είναι αληθώς απίστευτα και άνω των 180 απέθανον καθ΄οδόν ριφθέντες εντός χανδάκων, άλλοι ημιθανείς εγκαταλείποντο εν μέση ερήμω. Γυναίκες επίτοκοι άφηναν τα νεογνά των και ηκολούθουν».
«Ο διωγμός ήρχισε την εβδομάδα των Βαϊων, εξηκολούθησε δε καθ’ όλην την Μεγάλην Εβδομάδα και επετάθη τελειωτικώς την Μ. Παρασκευήν. Οι μετατοπισθένες ανέρχονται εις 35 έως 40 χιλιάδας».
(Choiseul – Gouffier, από το βιβλίο του Κ. Σιμόπουλου, «Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 1700-1800», τόμος Β΄, Αθήνα 1973, σελ. 383): «Για να εκτιμήσεις τη Σμύρνη γράφει ο Choiseul – Gouffier, πρέπει να περιδιαβάσεις το λιμάνι με το πλήθος των καραβιών από όλα τα έθνη, που βρίσκονται σε αδιάκοπη κίνηση. Είναι το πιο πολυσύχναστο λιμάνι της Ανατολής, η κεντρική αποθήκη του εμπορίου της Μ. Ασίας. Ο δρόμος των φράγκων έχει όψη ευρωπαϊκή. Σε καμιά πόλη της Ανατολής το εμπόριο δεν είναι τόσο κερδοφόρο. Εκεί καταλήγουν τα πλούσια καραβάνια από το Ερζερούμ, τη Γιρούσα, το Ικόνιο, την Αττάλεια, το Ντιαρμπεκίρ. Εκεί μεταφέρονται με τα καράβια υφάσματα από τη Γαλλία, τη Αγγλία, την Ολλανδία, μεταξωτά από την Ιταλία, χρυσοΰφαντα από τη Λυών, καφέδες και λουλάκι από τον Άγιο Δομήνικο, ζάχαρη από την Καρολίνα και τη Λουιζιάνα, χαρτί, κρύσταλλα και είδη κιγκαλερίας από τη Βενετία. Από τη Γερμανία σίδηρος, κασσίτερος, μολύβι και βαφικές ύλες. Από τη Σμύρνη εξάγεται μπαμπάκι της Μαγνησίας, κόκκινα νήματα, γιδοτόμαρα Αγκύρας, περσικά μεταξωτά, χαλιά, φάρμακα, κερί, δέρματα, σφουγγάρια και σύκα».
«Ελεύθερον Βήμα», 17 Σεπτεμβρίου 1922: « Σμύρνη ολοκαυτώθη. Ο Ελληνισμός της εσφάγη. Αι γυναίκες της, αι παρθένοι, εγένοντο θύματα αιματηράς ασελγείας. Ο μητροπολίτης Χρυσόστομος εκρεουργήθη αγρίως. Ίσως την στιγμήν αυτήν δεν υπάρχει πλέον τίποτε καθ’ όλην την Μικρασιατικήν παραλίαν που να ενθυμίζει Ελλάδα και Ελληνισμόν. Το όνειρον έσβησε. Και ίχνη χριστιανισμού δεν υπάρχουν πλέον καθ΄όλην την Ανατολήν».
Έκθεσις του εν Ικονίω Προξένου της Ελλάδος από 7 Μαρτίου 1917 (Αριθμ. Υπουργ. Εξωτ. 7027): «Ο Νόμος περί ιδρύσεως εργατικών ταγμάτων αποκλειστικώς εκ χριστιανών, καταστρέφει και εξοντώνει βαθμιαίως μεν, αλλ’ ασφαλώς τους εν Τουρκία Έλληνας. Οι δυστυχείς ούτοι, στρατολογούμενοι και κατατασσόμενοι εις τα εν λόγω εργατικά τάγματα, στέλλονται εις διαφόρους διευθύνσεις του Εσωτερικού της Αυτοκρατορίας, από των παραλίων της Μ. Ασίας και Ευξείνου εις τα πέρατα της Βαγδάτης, του Καυκάσου, της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου, άλλοι μεν προς κατασκευήν στρατιωτικών οδών, άλλοι προς διάτρησιν σηράγγων δια τον σιδηρόδρομον Βαγδάτης, άλλοι προς καλλιέργεια αγρών κλπ».
«Ουδόλως μισθοδοτούμενοι, κακώς τρεφόμενοι και ενδυόμενοι, εκτιθέμενοι εις τας καιρικάς μεταβολάς, εις τον φλογερόν ήλιον της Βαγδάτης και το αφόρητον ψύχος του Καυκάσου, προσβαλλόμενοι υπό ασθενειών, πυρετών, εξανθηματικού τύφου, χολέρας, αποθνήσκουσι κατά χιλιάδας».
«Και μέχρι μεν τινος απηλλάσσοντο της στρατολογίας οι δυνάμενοι να πληρώνωσι το αντισήκωμα και ούτως εσώθησαν εκ της καταστροφής και του βεβαίου θανάτου οι σχετικώς εύποροι, αλλ’ από πέντε μηνών υπεχρεώθησαν και ούτοι να υπηρετήσωσιν εις τα εργατικά ταύτα τάγματα».
Επισκεπτόμενος τα Νοσοκομεία της πόλεως Ικονίου έβλεπον τους δυστυχείς αυτούς εξηπλωμένους εις τα κλίνας των ή εις το δάπεδον ζώντας σκελετούς, αναμένοντας μετ’ αγωνίας τον θάνατον ως σωτήρα, ίνα απαλλαγώσι των δεινών – οι δυνάμενοι εξ αυτών να σταθώσιν εις τους πόδας των περιέρχονται τας οδούς της πόλεως, απαιτούντες τεμάχιον άρτου. Δια να δώσω δε πιστήν εικόνα της οικτράς αυτής καταστάσεως αρκούμαι να είπω ότι το νεκροταφείον της πόλεως Ικονίου, ως εκ της μεγάλης θνησιμότητος των εις τα εργατικά τάγματα εργαζομένων ομογενών, υπερεπληρώθη τάφων, εις έκαστον των οποίων θάπτεται ουχί εις ως συνήθως αλλά πλείονες, οίτινες ρίπτονται ως κύνες».
* Ο Κεμάλ Μουσταφάς (Ατατούρκ) ήταν στρατιωτικός και πολιτικός (1181-1938). Θεωρείται ο αναμορφωτής της Τουρκίας. Γεννήθηκε στη Θεσ/νίκη. Νέος ακόμα, εκπαιδεύτηκε στη Στρατιωτική Σχολή της Κων/πολης, απ’ όπου απεφοίτησε ως υπολοχαγός. Λίγο αργότερα βρέθηκε εξόριστος στη Δαμασκό, λόγω της συμμετοχής του σε αντισουλτανικό κίνημα. Εκεί ίδρυσε το σωματείο «Βατάν» (Πατρίδα). Η επανάσταση των Νεότουρκων τον έφερε πίσω στη Θεσ/νίκη. Όταν άρχισε ο Ιταλο-Τουρκικός πόλεμος ο Κεμάλ βρισκόταν στην Τριπολίτιδα. Ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος τον βρήκε στην Καλλίπολη, όπου έδειξε τις εξαιρετικές στρατιωτικές του ικανότητες. Όταν έφυγαν οι Γερμανοί από την Καλλίπολη, ο Κεμάλ στάλθηκε στον Καύκασο εναντίον των Ρώσων. Αργότερα πήρε μέρος ως διοικητής στο μέτωπο της Βαγδάτης, ενώ στο τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πόλεμου βρέθηκε στο δυτικό μέτωπο ως συνοδός του διαδόχου του τουρκικού θρόνου Μεχμέτ Βαχιδεντίν.
Η άσχημη τροπή που πήραν όμως τα πράγματα για τη Γερμανία και τους συμμάχους της έφερε τον Κεμάλ πίσω στην Τουρκία, όπου μάταια προσπάθησε να ανακόψει την προέλαση των Άγγλων προς την Παλαιστίνη. Το μόνο που κατάφερε ήταν να αποφύγει την αιχμαλωσία. Το 1918, η ανακωχή του Μούδρου έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη ζωή του Κεμάλ. Οργάνωσε σώμα με τους δυσαρεστημένους αξιωματικούς της ανακωχής και τέθηκε επικεφαλής τους. Οι σύμμαχοι τον αιχμαλώτισαν, λίγο αργότερα όμως δραπέτεψε και κατέφυγε στη Σαμψούντα, όπου οργάνωσε κίνημα εναντίον της φιλοδυτικής κυβέρνησης.
Το 1919 συγκάλεσε συνέδριο στη Σεβάστεια, όπου φρόντισε να ανακηρυχτεί ο ίδιος αρχηγός της εκτελεστικής επιτροπής για τη διοργάνωση εκλογών, ενώ συγχρόνως διέκοψε κάθε σχέση με το Σουλτάνο. Η σουλτανική κυβέρνηση όμως τον αγνόησε και συγκάλεσε τη Β΄ Εθνοσυνέλευση. Αδιαφορώντας για την πρόκληση ο Κεμάλ σχημάτισε, υπό την προεδρία του, νέα κυβέρνηση. Έτσι, για ένα χρόνο στην Τουρκία υπήρχαν δυο κυβερνήσεις. Μετά τη σύγκληση της Συνέλευσης του 1920 η κυβέρνηση του Κεμάλ θεωρήθηκε «εκτός νόμου» κατά διαταγή του σουλτάνου. Η 20η Απριλίου του 1920 βρήκε τον Κεμάλ αρχηγό των ενόπλων δυνάμεων, μετά από απόφαση των μουφτήδων και άλλων θρησκευτικών και πολιτικών προσωπικοτήτων, στην Εθνοσυνέλευση της Άγκυρας.
Ο Κεμάλ ανέλαβε, ως αρχηγός των ενόπλων δυνάμεων, να διώξει τα ελληνικά στρατεύματα από τη Μ. Ασία και το πέτυχε. Τον ίδιο καιρό έπεσε από το θρόνο του ο Μεχμέτ Βαχιδεντίν και ο Κεμάλ εκλέχτηκε Πρόεδρος της Τουρκίας. Καταπολέμησε τις θρησκευτικές προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες προκειμένου να φέρει το λαό του πιο κοντά στον πολιτισμό. Έκανε το διαχωρισμό θρησκείας – κράτους και τη φοίτηση στα σχολεία υποχρεωτική για όλους τους Τούρκους πολίτες. Αντικατέστησε το αραβικό αλφάβητο με το λατινικό και ξεκαθάρισε τη τουρκική γλώσσα από τα ξένα στοιχεία. Μετέφερε την έδρα της πρωτεύουσας από την Κων/πολη στην Άγκυρα, εισήγαγε τον Αστικό Κώδικα και κατάργησε το βασισμένο στο Κοράνι ιεροκρατικό σύστημα. Αργότερα, με πρότυπο τον ιταλικό, εισήγαγε νέο ποινικό κώδικα.
Το μεταρρυθμιστικό του έργο συνάντησε μεγάλη αντίδραση, κυρίως από τους ιερωμένους. Ο Κεμάλ όμως στάθηκε αποφασιστικός. Πολλοί αντικεμαλικοί απαγχονίστηκαν. Η εξωτερική του πολιτική είχε για βάση την ελληνοτουρκική προσέγγιση, την οποία και πέτυχε σε συνεννόηση με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Στη Θεσ/νίκη σώζεται, ως διατηρητέο μνημείο, το σπίτι όπου γεννήθηκε ο Κεμάλ, στην οδό Κων. Παλαιολόγου, πίσω ακριβώς από το τουρκικό προξενείο.
Συγκεντρωτικός πίνακας των ελληνικών πληθυσμών που χάθηκαν (κατά το Rene Puaux):
ΠΕΡΙΟΧΕΣ
|
ΘΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ
|
ΘΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
|
ΣΥΝΟΛΟ
|
ΘΡΑΚΗΣ
|
130.282
|
88.485
|
218.447
|
Μ. ΑΣΙΑΣ
|
153.890
|
144.559
|
298.449
|
ΠΟΝΤΟΥ
|
-
|
257.019
|
257.019
|
ΣΥΝΟΛΑ
|
284.172
|
490.063
|
773.915
|
Στατιστικοί πίνακες διώξεων και εκτοπίσεων των Ελλήνων (1912 – ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ έως 1918 – ΤΕΛΟΣ Α’ ΠΑΓΚΟΣ. ΠΟΛΕΜΟΥ):
Α΄ Επαρχίες Θράκης
ΕΠΑΡΧΙΕΣ
|
ΜΕΤΑ ΤΟ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ
|
ΚΑΤΑ ΤΟ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ
|
ΣΥΝΟΛΟ
|
ΑΝΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΕΩΣ
|
17.334
|
-
|
17.334
|
ΑΙΝΟΥ
|
1.457
|
3.625
|
5.082
|
ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ
|
-
|
320
|
320
|
ΒΙΖΥΗΣ
|
20.667
|
8.106
|
28.783
|
ΓΑΝΟΥ ΚΑΙ ΧΩΡΑΣ
|
7.018
|
-
|
7.018
|
ΔΕΡΚΩΝ
|
13.542
|
-
|
13.542
|
ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ
|
13.148
|
5.368
|
18.516
|
ΗΡΑΚΛΕΙΑΣ
|
29.081
|
22.688
|
51.769
|
ΚΑΛΛΙΟΥΠΟΛΕΩΣ
|
-
|
32.825
|
32.825
|
ΜΥΡΙΟΦΥΤΟΥ
|
-
|
4.060
|
4.060
|
ΣΑΡΑΝΤΑ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ
|
3.500
|
11.493
|
14.993
|
ΣΗΛΥΒΡΙΑΣ
|
2.960
|
-
|
2.960
|
ΣΩΖΟΥΠΟΛΕΩΣ
|
7.850
|
-
|
7.850
|
ΤΥΡΟΛΟΗΣ
|
13.715
|
-
|
13.715
|
ΣΥΝΟΛΑ
|
130.282
|
88.485
|
218.767
|
Β΄ Επαρχίες Δυτ. και Αν. Μικράς Ασίας
ΕΠΑΡΧΙΕΣ
|
ΜΕΤΑ ΤΟ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ
|
ΚΑΤΑ ΤΟ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ
|
ΣΥΝΟΛΟ
|
ΕΦΕΣΟΥ
|
49.695
|
8.239
|
57.934
|
ΗΛΙΟΥΠΟΛΕΩΣ
|
-
|
9.842
|
9.842
|
ΚΡΗΝΗΣ
|
60.496
|
-
|
60.496
|
ΣΜΥΡΝΗΣ
|
9.250
|
-
|
9.250
|
ΚΥΔΩΝΙΩΝ
|
5.657
|
20.730
|
26.387
|
ΜΟΣΧΟΝΗΣΙΩΝ
|
-
|
6.000
|
6.000
|
ΦΙΛΑΔΕΛΦΕΙΑΣ
|
-
|
1.959
|
1.959
|
ΚΥΖΙΚΟΥ
|
8.628
|
7.519
|
16.147
|
ΑΝΕΩΝ
|
-
|
13.813
|
13.813
|
ΔΑΡΔΑΝΕΛΛΙΩΝ
|
19.055
|
6.520
|
25.575
|
ΝΙΚΟΜΗΔΕΙΑΣ
|
444
|
8.446
|
8.890
|
ΠΙΣΙΔΕΙΑΣ
|
665
|
6.395
|
7.060
|
ΠΡΟΙΚΟΝΗΣΣΟΥ
|
-
|
29.600
|
29.600
|
ΠΡΟΥΣΗΣ
|
|
12.076
|
12.076
|
ΡΟΔΟΥ
|
-
|
376
|
376
|
ΤΑΡΣΟΥ ΚΑΙ ΑΔΑΝΩΝ
|
-
|
3.650
|
3.650
|
ΧΑΛΚΗΔΟΝΟΣ
|
-
|
9.394
|
9.394
|
ΣΥΝΟΛΑ
|
153.890
|
144.559
|
298.449
|
Γ΄ Επαρχίες Πόντου
ΕΠΑΡΧΙΕΣ
|
ΜΕΤΑ ΤΟ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ
|
ΚΑΤΑ ΤΟ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ
|
ΣΥΝΟΛΟ
|
ΝΕΟΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ
|
-
|
227.216
|
27.216
|
ΑΜΑΣΕΙΑΣ
|
-
|
89.370
|
89.370
|
ΚΟΛΩΝΙΑΣ
|
-
|
19.938
|
19.938
|
ΡΟΔΟΠΟΛΕΩΣ
|
-
|
14.479
|
14.479
|
ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΟΣ
|
-
|
38.434
|
38.434
|
ΧΑΛΔΙΑΣ
|
-
|
64.582
|
64.582
|
ΣΥΝΟΛΑ
|
-
|
257.019
|
257.019
|
ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ
ΕΠΑΡΧΙΕΣ
|
ΜΕΤΑ ΤΟ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ
|
ΚΑΤΑ ΤΟ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ
|
ΣΥΝΟΛΟ
|
ΕΠΑΡΧΙΕΣ ΘΡΑΚΗΣ
|
130.282
|
88.485
|
218.767
|
ΕΠΑΡΧΙΕΣ Δ. ΚΑΙ ΑΝ. Μ. ΑΣΙΑΣ
|
153.890
|
144.559
|
298.449
|
ΕΠΑΡΧΙΕΣ ΠΟΝΤΟΥ
|
-
|
257.019
|
257.019
|
ΣΥΝΟΛΑ
|
284.172
|
490.063
|
774.235
|
Διαβάστε περισσότερα: http://tsoktouridou-blogspot-com.webnode.gr/%CE%B7-%CE%B3%CE%B5%CE%BD%CE%BF%CE%BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%85-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%85-/
Δημιουργήστε τη δική σας ιστοσελίδα δωρεάν: http://www.webnode.com
Του Κ
