Προσωπικότητες του 1821
Νεόφυτος Δούκας: ο κληρικός που εξέδωσε πρώτος στην Ελλάδα τον Αριστοφάνη
Του Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου
Ο Αρχιμανδρίτης Νεόφυτος Δούκας ( 1760-1845) ήταν Φιλικός και σημαντικός διδάσκαλος του Έθνους προ, κατά και μετά την Επανάσταση του 1821. Κατά τον Κωνσταντίνο Σάθα «ολίγους των λογίων δύναταί τις να παραβάλλη με τον Νεόφυτον, ως προς το άοκνον και φιλόπονον αυτού. Εις το γράφειν. Τα συγγράμματα τα οποία αυτός εσχολίασε, παρέφρασεν ή συνέγραψεν αποτελούσιν πλήρη βιβλιοθήκην, υπερβαίνοντα τους εβδομήκοντα τόμους. Εδαπάνησεν εις έκδοσιν αυτών δραχμάς εκατόν πεντήκοντα εξ χιλιάδας και τα αντίτυπα πάντα δωρεάν διένειμεν εις την ελευθέραν και δούλην Ελλάδα». (Κων. Σάθα «Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων 1453 – 1821», Εκδ. Χιωτέλλη, Αθήναι, 1868, σελ. 705).
Μεταξύ των συγγραμμάτων του Δούκα είναι Γραμματική, Παιδαγωγικά Μαθήματα, χρηστοήθης Αποθήκη των παίδων, Λογική, Ηθική, Φυσική, Μεταφυσική, Ρητορική, καθώς και το ανέκδοτο σύγγραμμά του «Περί εκκλησιαστικής ευπρεπείας και τάξεως». Κυρίως ασχολήθηκε με τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Δι΄ ιδίων δαπανών – πρέπει να είναι εκ των ελαχίστων δασκάλων του Γένους που δεν επιβάρυναν τον πλουσίους Έλληνας ή μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος, το Ελληνικό Κράτος – παρέφρασε, εξήγησε, σχολίασε και εξέδωσε τα έργα των Θουκυδίδη (Βιέννη 1804-1805), Αρριανού (Βιέννη 1809), Ομήρου, Ευριπίδη και Σοφοκλή (Αίγινα 1834), Αισχύλου και Θεόκριτου (Αίγινα 1839). Επίσης σχολίασε και εξέδωσε μεταξύ άλλων, τους Αισχίνη (Βιέννη 1814), Πίνδαρο (Αθήνα 1842) και στο τελευταίο έτος της ζωής του (Αθήνα 1845) τον Αριστοφάνη, σε τρεις τόμους.
Είναι εντυπωσιακό ότι ο ιερομόναχος Νεόφυτος Δούκας ασχολήθηκε, σχολίασε και εξέδωσε τα έργα του Αριστοφάνη και μάλιστα πρώτος μεταξύ των Ελλήνων λογίων. Να τονισθεί επίσης ότι συγγράφει με τα μέσα της εποχής και σχολιάζει σε χειρόγραφο το τρίτομο έργο όντας προ του τέλους του βίου του, υπέργηρος για τα μέτρα της εποχής, – 83 ετών όταν άρχισε να το γράφει μετά το τέλος και την έκδοση του έργου του Πινδάρου-, και όπως γράφει ο ίδιος «της οράσεως υπομαρανθείσης, και μόλις εν αφθόνω φωτί δυναμένης υπηρετείν, της τε ακάνθης άνωθεν οκλαζούσης και περιαλγούσης, και της χειρός εν τω γράφειν αποναρκώσης και σπωμένης, όποι και όπως τύχοι παρελκομένη». («Αριστοφάνης σχολιασθείς τε και εκδοθείς υπό Νεοφύτου Δούκα εις τόμους τρεις». Εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά, 1845, σελ. γ΄).
Ο Νεόφυτος Δούκας σημειώνει στον πρόλογο του τρίτομου έργου του για τον Αριστοφάνη, πως το ότι στο βαθύ του γήρας δεν ασχολήθηκε με την «σεμνοτάτη φιλοσοφία», αλλά με την κωμωδία οφείλεται στο ότι όταν μετά το τέλος του Πινδάρου εξέφρασε τη λύπη του που δεν είχε προλάβει να ασχοληθεί με τον Αριστοφάνη, γιατί ήθελε πλέον να ασχοληθεί με την ψυχή του και να βιώσει εντονότερα την παρουσία του Θεού. Οι εφημερίδες εξέλαβαν τη λύπη ως επιθυμία του να εκδώσει τον Αριστοφάνη. Η παραποιημένη πληροφορία, προκάλεσε ενθουσιασμό στους Αθηναίους, ιδιαίτερα στους νέους, που τους άρεσε ιδιαίτερα ο Αριστοφάνης, για το τολμηρό του ύφους και του λεξιλογίου του. Ο 83 ετών Δούκας υπέκυψε τότε, όπως γράφει, στην επιθυμία τους.
Στην εισαγωγή του έργου ο Δούκας συνιστά να μην μένουν οι αναγνώστες του Αριστοφάνη στο κωμικό του ύφος και στα σκαμπρόζικα λόγια των ηθοποιών, αλλά να προχωρούν στην κατανόηση των καταστάσεων που στηλιτεύει, όπως την απληστία, την παρανομία, τη συκοφαντία, την αδικία, την εγκατάλειψη από τους στρατηγούς των όπλων εν ώρα μάχης, την δημαγωγία. Ο Δούκας κατακρίνει τον Αριστοφάνη που με τα έργα του αδίκησε τον Σωκράτη και τον Ευριπίδη και βρίσκει την ευκαιρία να τονίσει ότι αδικίες, δολιότητες, ψεύδη και κακό στην Πατρίδα δεν έκαμαν μόνο στην εποχή του Αριστοφάνη, αλλά και στην εποχή του. Ως παράδειγμα φέρνει τον δολοφονηθέντα αγαπητό του Ιωάννη Καποδίστρια. Ο Δούκας ταυτίζει τη μοίρα του Σωκράτη (αδικία – θάνατος) με αυτήν του Καποδίστρια και κραυγάζει:
«Ιού, ιού, άνθρωποι αιμάτων και μεστοί δολιότητος οι αθετούντες αλήθειαν και ψεύδος επιζητούντες, νυν λογίζεσθε, εις οποίων κακών βυθόν η πατρίς ημών έχει πέσει; Τώρα το βλέπετε; Όταν φονεύσατε τον πατέρα και ευεργέτη σας το τολμήσατε χωρίς να βλέπετε τι κάνετε; Τώρα λέτε ότι αν ξέραμε τι κάναμε και τι θα επακολουθούσε (σημ. με τους Βαυαρούς) δεν θα το κάνατε; Ω, ποια θα είναι η εναντίον σας κατάρα των μεταγενέστερων! Ποια θα είναι η μέλλουσα οργή και κρίση τους…». (Αυτ. σελ. ε΄. Σημ. γρ. Το πρωτότυπο σε ελεύθερη μετάφραση).
Το ένα εντυπωσιακό είναι ότι ένας κληρικός πρώτος από όλους τους μετά την Άλωση Έλληνες σχολιάζει και εκδίδει τον Αριστοφάνη. Το άλλο εντυπωσιακό είναι ότι οι οπαδοί του άθεου γαλλικού διαφωτισμού, αλλά και οι προσκείμενοι στην Εκκλησία μελετητές αποκρύπτουν ή υποβαθμίζουν το γεγονός. Οι πρώτοι το κάνουν γιατί ο Δούκας διαψεύδει στην πράξη την προπαγάνδα τους, ότι όπως ο Καθολικός κλήρος, έτσι και ο Ορθόδοξος είναι ενάντιος σε κάθε «προοδευτική» γραφή ή ενέργεια. Για να καλύψουν τη διάψευση κάνουν κάτι χειρότερο, γράφουν ψεύτικη ιστορία. Με την ψευδή ιστορία, γυρίζουν το θέμα και γράφουν ότι ο Δούκας δεν ήταν ένας συντηρητικός κληρικός που υπηρέτησε την Εκκλησία και την Πατρίδα πιστά, αλλά ότι ήταν ένας «προοδευτικός» παπάς, που το Φανάρι τον καταδίκασε, το 1818, για το έργο του «Αισχίνου διάλογοι». (Σημ. Για το θέμα δες Αριστοφάνη Δ. Ζαμπακίδη «Νεόφυτος Δούκας, ο Ηπειρώτης λόγιος ιερομόναχος και το εκπαιδευτικό του έργο», Εκδ. Οίκος Αφών Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη, 2005, σελ. 197-198). Οι προσκείμενοι στην Εκκλησία συγγραφείς αγνοούν ή υποβαθμίζουν μέχρις εξαφανίσεως το έργο του Δούκα για τον Αριστοφάνη, γιατί πιστεύουν ή ότι ήταν λάθος του, ή ότι μειώνεται το υπόλοιπο έργο του.
Στο τρίτομο έργο υπάρχει «Ειδοποίησις» του επιτρόπου της έκδοσης του έργου του Αριστοφάνη Ανδρέου Κορομηλά. Γράφει σε αυτήν την 12η Απριλίου 1845: «Εξήλθεν αρτίως των πιεστηρίων του υποφαινομένου ο κωμικός Αριστοφάνης, σχολιασθείς και εκδοθείς υπό Νεοφύτου Δούκα. Του καλού καγαθού τούτου ανδρός η φιλάνθρωπος διάθεσις είναι να διανεμηθή και αυτός δωρεάν κατά τον παρά πόδας κατάλογον, εις τε το Ελληνικόν και το Οθωμανικόν κράτος και όπου αλλού διδάσκεται η Ελληνική φωνή». (Αυτ. σελ. ια-ιβ). Ακολουθεί ο κατάλογος των παραληπτών των βιβλίων, που παρουσιάζει ιστορικό ενδιαφέρον. Μεταξύ των άλλων 3 αντίτυπα στη βιβλιοθήκη του Α΄ Γυμνασίου Αθηνών, ανά ένα στους καθηγητές του και στους διδασκάλους του Ελληνικού Σχολείου, καθώς και 50 στον γυμνασιάρχη Γ. Γεννάδιο «δια να τα δώση εις τους μαθητάς που εγκρίνει». Επίσης μοιράστηκαν δωρεάν αντίτυπα στις βιβλιοθήκες, στους καθηγητές και στους δασκάλους όλων των σχολείων εντός και εκτός Ελλάδας.
Ο Αρχιμ. Νεόφυτος Δούκας απεβίωσε στις 20 Δεκεμβρίου 1845. Η ημέρα του θανάτου του ήταν ημέρα δημοσίου πένθους στον Ελληνισμό και η κηδεία του πάνδημη. Η Βουλή των Ελλήνων ανέγραψε το όνομά του στη στήλη των ευεργετών της Ελλάδος.
http://www.antibaro.gr/article/28086
Νεόφυτος Δούκας: ο κληρικός που εξέδωσε πρώτος στην Ελλάδα τον Αριστοφάνη
Του Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου
Ο Αρχιμανδρίτης Νεόφυτος Δούκας ( 1760-1845) ήταν Φιλικός και σημαντικός διδάσκαλος του Έθνους προ, κατά και μετά την Επανάσταση του 1821. Κατά τον Κωνσταντίνο Σάθα «ολίγους των λογίων δύναταί τις να παραβάλλη με τον Νεόφυτον, ως προς το άοκνον και φιλόπονον αυτού. Εις το γράφειν. Τα συγγράμματα τα οποία αυτός εσχολίασε, παρέφρασεν ή συνέγραψεν αποτελούσιν πλήρη βιβλιοθήκην, υπερβαίνοντα τους εβδομήκοντα τόμους. Εδαπάνησεν εις έκδοσιν αυτών δραχμάς εκατόν πεντήκοντα εξ χιλιάδας και τα αντίτυπα πάντα δωρεάν διένειμεν εις την ελευθέραν και δούλην Ελλάδα». (Κων. Σάθα «Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων 1453 – 1821», Εκδ. Χιωτέλλη, Αθήναι, 1868, σελ. 705).
Μεταξύ των συγγραμμάτων του Δούκα είναι Γραμματική, Παιδαγωγικά Μαθήματα, χρηστοήθης Αποθήκη των παίδων, Λογική, Ηθική, Φυσική, Μεταφυσική, Ρητορική, καθώς και το ανέκδοτο σύγγραμμά του «Περί εκκλησιαστικής ευπρεπείας και τάξεως». Κυρίως ασχολήθηκε με τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Δι΄ ιδίων δαπανών – πρέπει να είναι εκ των ελαχίστων δασκάλων του Γένους που δεν επιβάρυναν τον πλουσίους Έλληνας ή μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος, το Ελληνικό Κράτος – παρέφρασε, εξήγησε, σχολίασε και εξέδωσε τα έργα των Θουκυδίδη (Βιέννη 1804-1805), Αρριανού (Βιέννη 1809), Ομήρου, Ευριπίδη και Σοφοκλή (Αίγινα 1834), Αισχύλου και Θεόκριτου (Αίγινα 1839). Επίσης σχολίασε και εξέδωσε μεταξύ άλλων, τους Αισχίνη (Βιέννη 1814), Πίνδαρο (Αθήνα 1842) και στο τελευταίο έτος της ζωής του (Αθήνα 1845) τον Αριστοφάνη, σε τρεις τόμους.
Είναι εντυπωσιακό ότι ο ιερομόναχος Νεόφυτος Δούκας ασχολήθηκε, σχολίασε και εξέδωσε τα έργα του Αριστοφάνη και μάλιστα πρώτος μεταξύ των Ελλήνων λογίων. Να τονισθεί επίσης ότι συγγράφει με τα μέσα της εποχής και σχολιάζει σε χειρόγραφο το τρίτομο έργο όντας προ του τέλους του βίου του, υπέργηρος για τα μέτρα της εποχής, – 83 ετών όταν άρχισε να το γράφει μετά το τέλος και την έκδοση του έργου του Πινδάρου-, και όπως γράφει ο ίδιος «της οράσεως υπομαρανθείσης, και μόλις εν αφθόνω φωτί δυναμένης υπηρετείν, της τε ακάνθης άνωθεν οκλαζούσης και περιαλγούσης, και της χειρός εν τω γράφειν αποναρκώσης και σπωμένης, όποι και όπως τύχοι παρελκομένη». («Αριστοφάνης σχολιασθείς τε και εκδοθείς υπό Νεοφύτου Δούκα εις τόμους τρεις». Εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά, 1845, σελ. γ΄).
Ο Νεόφυτος Δούκας σημειώνει στον πρόλογο του τρίτομου έργου του για τον Αριστοφάνη, πως το ότι στο βαθύ του γήρας δεν ασχολήθηκε με την «σεμνοτάτη φιλοσοφία», αλλά με την κωμωδία οφείλεται στο ότι όταν μετά το τέλος του Πινδάρου εξέφρασε τη λύπη του που δεν είχε προλάβει να ασχοληθεί με τον Αριστοφάνη, γιατί ήθελε πλέον να ασχοληθεί με την ψυχή του και να βιώσει εντονότερα την παρουσία του Θεού. Οι εφημερίδες εξέλαβαν τη λύπη ως επιθυμία του να εκδώσει τον Αριστοφάνη. Η παραποιημένη πληροφορία, προκάλεσε ενθουσιασμό στους Αθηναίους, ιδιαίτερα στους νέους, που τους άρεσε ιδιαίτερα ο Αριστοφάνης, για το τολμηρό του ύφους και του λεξιλογίου του. Ο 83 ετών Δούκας υπέκυψε τότε, όπως γράφει, στην επιθυμία τους.
Στην εισαγωγή του έργου ο Δούκας συνιστά να μην μένουν οι αναγνώστες του Αριστοφάνη στο κωμικό του ύφος και στα σκαμπρόζικα λόγια των ηθοποιών, αλλά να προχωρούν στην κατανόηση των καταστάσεων που στηλιτεύει, όπως την απληστία, την παρανομία, τη συκοφαντία, την αδικία, την εγκατάλειψη από τους στρατηγούς των όπλων εν ώρα μάχης, την δημαγωγία. Ο Δούκας κατακρίνει τον Αριστοφάνη που με τα έργα του αδίκησε τον Σωκράτη και τον Ευριπίδη και βρίσκει την ευκαιρία να τονίσει ότι αδικίες, δολιότητες, ψεύδη και κακό στην Πατρίδα δεν έκαμαν μόνο στην εποχή του Αριστοφάνη, αλλά και στην εποχή του. Ως παράδειγμα φέρνει τον δολοφονηθέντα αγαπητό του Ιωάννη Καποδίστρια. Ο Δούκας ταυτίζει τη μοίρα του Σωκράτη (αδικία – θάνατος) με αυτήν του Καποδίστρια και κραυγάζει:
«Ιού, ιού, άνθρωποι αιμάτων και μεστοί δολιότητος οι αθετούντες αλήθειαν και ψεύδος επιζητούντες, νυν λογίζεσθε, εις οποίων κακών βυθόν η πατρίς ημών έχει πέσει; Τώρα το βλέπετε; Όταν φονεύσατε τον πατέρα και ευεργέτη σας το τολμήσατε χωρίς να βλέπετε τι κάνετε; Τώρα λέτε ότι αν ξέραμε τι κάναμε και τι θα επακολουθούσε (σημ. με τους Βαυαρούς) δεν θα το κάνατε; Ω, ποια θα είναι η εναντίον σας κατάρα των μεταγενέστερων! Ποια θα είναι η μέλλουσα οργή και κρίση τους…». (Αυτ. σελ. ε΄. Σημ. γρ. Το πρωτότυπο σε ελεύθερη μετάφραση).
Το ένα εντυπωσιακό είναι ότι ένας κληρικός πρώτος από όλους τους μετά την Άλωση Έλληνες σχολιάζει και εκδίδει τον Αριστοφάνη. Το άλλο εντυπωσιακό είναι ότι οι οπαδοί του άθεου γαλλικού διαφωτισμού, αλλά και οι προσκείμενοι στην Εκκλησία μελετητές αποκρύπτουν ή υποβαθμίζουν το γεγονός. Οι πρώτοι το κάνουν γιατί ο Δούκας διαψεύδει στην πράξη την προπαγάνδα τους, ότι όπως ο Καθολικός κλήρος, έτσι και ο Ορθόδοξος είναι ενάντιος σε κάθε «προοδευτική» γραφή ή ενέργεια. Για να καλύψουν τη διάψευση κάνουν κάτι χειρότερο, γράφουν ψεύτικη ιστορία. Με την ψευδή ιστορία, γυρίζουν το θέμα και γράφουν ότι ο Δούκας δεν ήταν ένας συντηρητικός κληρικός που υπηρέτησε την Εκκλησία και την Πατρίδα πιστά, αλλά ότι ήταν ένας «προοδευτικός» παπάς, που το Φανάρι τον καταδίκασε, το 1818, για το έργο του «Αισχίνου διάλογοι». (Σημ. Για το θέμα δες Αριστοφάνη Δ. Ζαμπακίδη «Νεόφυτος Δούκας, ο Ηπειρώτης λόγιος ιερομόναχος και το εκπαιδευτικό του έργο», Εκδ. Οίκος Αφών Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη, 2005, σελ. 197-198). Οι προσκείμενοι στην Εκκλησία συγγραφείς αγνοούν ή υποβαθμίζουν μέχρις εξαφανίσεως το έργο του Δούκα για τον Αριστοφάνη, γιατί πιστεύουν ή ότι ήταν λάθος του, ή ότι μειώνεται το υπόλοιπο έργο του.
Στο τρίτομο έργο υπάρχει «Ειδοποίησις» του επιτρόπου της έκδοσης του έργου του Αριστοφάνη Ανδρέου Κορομηλά. Γράφει σε αυτήν την 12η Απριλίου 1845: «Εξήλθεν αρτίως των πιεστηρίων του υποφαινομένου ο κωμικός Αριστοφάνης, σχολιασθείς και εκδοθείς υπό Νεοφύτου Δούκα. Του καλού καγαθού τούτου ανδρός η φιλάνθρωπος διάθεσις είναι να διανεμηθή και αυτός δωρεάν κατά τον παρά πόδας κατάλογον, εις τε το Ελληνικόν και το Οθωμανικόν κράτος και όπου αλλού διδάσκεται η Ελληνική φωνή». (Αυτ. σελ. ια-ιβ). Ακολουθεί ο κατάλογος των παραληπτών των βιβλίων, που παρουσιάζει ιστορικό ενδιαφέρον. Μεταξύ των άλλων 3 αντίτυπα στη βιβλιοθήκη του Α΄ Γυμνασίου Αθηνών, ανά ένα στους καθηγητές του και στους διδασκάλους του Ελληνικού Σχολείου, καθώς και 50 στον γυμνασιάρχη Γ. Γεννάδιο «δια να τα δώση εις τους μαθητάς που εγκρίνει». Επίσης μοιράστηκαν δωρεάν αντίτυπα στις βιβλιοθήκες, στους καθηγητές και στους δασκάλους όλων των σχολείων εντός και εκτός Ελλάδας.
Ο Αρχιμ. Νεόφυτος Δούκας απεβίωσε στις 20 Δεκεμβρίου 1845. Η ημέρα του θανάτου του ήταν ημέρα δημοσίου πένθους στον Ελληνισμό και η κηδεία του πάνδημη. Η Βουλή των Ελλήνων ανέγραψε το όνομά του στη στήλη των ευεργετών της Ελλάδος.
http://www.antibaro.gr/article/28086
