Εχει σχεδόν παγιωθεί στο συλλογικό μας συνειδός η ιδέα ότι η εξουσία είναι συνυφασμένη με τη βία. Νεαροί, που στη διάρκεια ανοιχτών γενικών εκδηλώσεων ή διαδηλώσεων σπάνε βιτρίνες και καίνε κτήρια, αυτοκίνητα, κάδους απορριμμάτων και σημαίες, χαρακτηρίζονται ως αντεξουσιαστές, ως πρόσωπα που μάχονται ενάντια στην εξουσία, την οποία η πολιτεία ή η άρχουσα στην κοινωνία τάξη μεταχειρίζεται με -απροκάλυπτη ή ύπουλη- αναλγησία για να εξυπηρετεί το δικό της συμφέρον.
Η εξουσία, όμως, δεν είναι αυτό -ακριβέστερα, δεν είναι μόνο αυτό. Η εξουσία δεν είναι απλώς μια δύναμη στα χέρια ορισμένων, των εξουσιαστών, που χωρίς να δίνουν λογαριασμό σε κανέναν τη μεταχειρίζονται προς το συμφέρον τους ενάντια σε κάποιους άλλους, τους αντεξουσιαστές, οι οποίοι, αντιδρώντας, επιχειρούν να καταργήσουν βίαια το προνόμιο της εξουσίας των φορέων της και, ακόμη παραπέρα, να τους αφανίσουν, καθόσον στόχος της χρήσης της βίας είναι η εκμηδένιση. Το ζήτημα της εξουσίας δεν εξαντλείται στην αντιπαράθεση μεταξύ της εξουσίας της πολιτείας ή της άρχουσας τάξης αφ' ενός και της βίαιης αντίδρασης στη δύναμη αυτή αφ' ετέρου.
Η σχέση, αίφνης, μεταξύ δασκάλου και μαθητή δεν είναι, επίσης, μια σχέση εξουσίας, στην οποία, όμως, η βία δεν μπορεί να έχει πλέον θέση; Η αντίληψη ότι ο δάσκαλος με την εξουσία που, ως εκ της ιδιότητάς του, διαθέτει δικαιούται να ασκεί -σωματική και ψυχολογική- βία πάνω στο μαθητή για να εκπληρώσει την αποστολή του, η οποία συνίσταται στη διαπαιδαγώγηση του τελευταίου αυτού, έχει προ πολλού εγκαταλειφθεί. Ο δάσκαλος είναι υποχρεωμένος να ασκεί την εξουσία του με ήπιο τρόπο, μεταχειριζόμενος, αντί για τη βία, την πειθώ, με στόχο να διαμορφώσει μαθητές ικανούς να σταθούν μόνοι τους στα πόδια τους και να αντιμετωπίζουν αφ' εαυτών τις προκλήσεις που θα παρουσιαστούν στο δρόμο τους. Ο στόχος του δασκάλου δεν είναι, εκμεταλλευόμενος την εξουσία του, να εξυπηρετεί το δικό του συμφέρον. Απεναντίας, η εξουσία του δασκάλου θα πρέπει να συνοδεύεται από ένα είδος αυτοθυσίας, να είναι έτοιμος να δει το μαθητή του να τον ξεπερνάει μέχρι του σημείου να του γυρίζει την πλάτη. Για το δάσκαλο η χειραφέτηση του μαθητή του είναι δείγμα ότι πέτυχε στην αποστολή του, ότι αξιοποίησε την εξουσία του όπως του δόθηκε να τη μεταχειριστεί. Ο Νίτσε δεν δίστασε να πει ότι θα ήθελε ο μαθητής του στο τέλος να τον προδώσει, όπως ο Ιούδας, που παρέδωσε τον Ιησού στους διώκτες του.
Η εξουσία μπαίνει σε περιπέτειες, όταν από μέσο, που -όπως συμβαίνει στη σχέση μεταξύ δασκάλου και μαθητή- τη μεταχειρίζεται ο εξουσιαστής για τη βελτίωση της θέσης του εξουσιαζομένου, μετατραπεί σε αυτοσκοπό. Η εξουσία, όταν ο εξουσιαζόμενος δεν εισπράττει τα θετικά αποτελέσματά της που ως μέσο θα μπορούσε να του παράσχει αυτή, αμφισβητείται, οπότε ο εξουσιαστής, που θεωρεί την εξουσία του αυτοσκοπό, για να τη διατηρήσει πάση θυσία καταφεύγει στη βία, που στόχος της είναι η εκμηδένιση του εξουσιαζομένου που την αμφισβητεί, ο οποίος, με τη σειρά του, προκειμένου να αποφύγει τον αφανισμό του, αντιδρά με τη βία -και ούτω καθεξής. Από το φαύλο αυτόν κύκλο της βίας, ωστόσο, και οι δύο, εξουσιαστής και εξουσιαζόμενος, βγαίνουν χαμένοι: ο μεν γιατί, δείχνοντας στην άσκηση της εξουσίας του το απάνθρωπο πρόσωπό της, γίνεται αντικείμενο μίσους, ο δε γιατί, στην προσπάθειά του να προφυλαχθεί από τη βία της εξουσίας, μετατρέπεται από θύμα, που αξίζει τη συμπάθειά μας, σε θύτη, που προκαλεί την αποστροφή.
Ο φαύλος αυτός κύκλος της βίας μπορεί να διακοπεί, αν ο ένας από τους δύο παράγοντές του παραιτηθεί από τη χρήση βίας. Η απόφασή του αυτή ουδόλως σημαίνει ότι θα τον οδηγήσει και στην ήττα. Το έδειξε ο Γκάντι, ο Ινδός πολιτικός, στοχαστής και επαναστάτης, με τη διακήρυξη του αξιώματος της άρνησης στη βία, το οποίο, αφού πέτυχε να το ενστερνιστούν οι συμπατριώτες του, ήταν η αιτία να ανατραπεί η εξουσία που ασκούσαν πάνω στη χώρα τους οι Αγγλοι κατακτητές των και να αναλάβουν οι ίδιοι πλέον την εξουσία στον τόπο τους.
Η βία δεν είναι το αντίδοτο στην εξουσία. Ούτε και το φάρμακό της. Ο πιο ασφαλής τρόπος, για να επιβάλεις τη θέλησή σου στον άλλο, δεν είναι η άσκηση της δύναμης την οποία σου παρέχει η εξουσία που κατέχεις, αλλά η παραίτησή σου από την εξουσία. Ο Σωκράτης, στις συζητήσεις που έκανε, ήταν σε θέση ισχύος, γιατί ήξερε ήδη τα λάθη των συνομιλητών του, και ενώ είχε την εξουσία, ήταν σε θέση να τους τα επισημάνει, δεν το έκανε. Τους άφηνε, προσποιούμενος ότι δεν ήξερε τίποτε για το εκάστοτε θέμα που συζητούσαν, να πιστεύουν ότι το κατείχαν και ότι ο ίδιος όφειλε να υπακούει στη γνώμη τους, ότι ήταν, με άλλα λόγια, εκείνοι οι εξουσιαστές κι αυτός ο εξουσιαζόμενος, μέχρι που, ρωτώντας τους επίμονα, να τους δείξει στο τέλος πως ό,τι νόμιζαν σωστό ήταν λάθος, και να τους γκρεμίσει, έτσι, από το θρόνο της εξουσίας.
Δεν αρκεί, λοιπόν, να έχεις την εξουσία στα χέρια σου. Πρέπει να ξέρεις και πώς να τη διαχειριστείς.
Τέως πρύτανης του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, teopelegrinis@gmail. com
