Η ΤΡΑΓΙΚΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΕ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ
Είχαμε τη γη μας, τα ζώα μας, τις αγελάδες μας, τις κότες μας, είχαμε τις δουλειές μας, και όμως μας έκαναν να πεθάνουμε στο δρόμο. Αυτό που έκαναν ήταν θηριώδες, να καταστρέψουν οικογένειες και περιουσίες. Δεν θα μπορούσα ποτέ μου να ξεχάσω. Θέλω να θυμάμαι την οικογένειά μου. Αλλιώς θα ήταν σα να ξεχνούσα τους ανθρώπους μου. Δεν θα το κάνω ποτέ αυτό».
Αγιος Αντώνιος Κιλκίς. Αναμνηστική φωτογραφία λίγο πριν από την αναχώρησηΠέθανε στις ΗΠΑ πριν από λίγες μέρες η Sano Halo, που 105 χρόνια πριν είχε γεννηθεί ως Ευθυμία Βαρυτιμίδου (ή Βαρυτιμιάδου) στον Αγιο Αντώνιο Κοτυώρων (Ορντού) του μικρασιατικού Πόντου. Με τη ζωντανή μαρτυρία της έκανε γνωστή διεθνώς τη Γενοκτονία των Ελλήνων της Ανατολής που πραγματοποίησαν οι Νεότουρκοι και ολοκλήρωσαν οι κεμαλικοί, επιχειρώντας τη βίαιη μετατροπή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε τουρκικό έθνος-κράτος.
Οι πρόσφυγες από το χωριό Αγιος Αντώνιος της Sano Halo εγκαταστάθηκαν σε δύο χωριά, στο Κιλκίς και στη Θεσσαλονίκη, που έφεραν το ίδιο όνομα. Στη φωτογραφία, κατά την επίσκεψη στο χωριό της Θεσσαλονίκης, ανοίγοντας φύλλα για πίταΧάρη στις προσπάθειες της κόρης της Thea Halo κατάφερε να ξετυλίξει το κουβάρι της προσωπικής ιστορίας και να ανακαλύψει το χωριό τους στην περιοχή μεταξύ Κοτυώρων και Φάτσας. Ηταν ένα από τα εκατοντάδες χωριά που οι τσέτες του Τοπάλ Οσμάν ισοπέδωσαν κατόπιν κεντρικών οδηγιών για να χαθούν τα ρωμαίικα ίχνη στην περιοχή του Πόντου.
Η Sano με την κόρη της TheaΜπορεί ο Τοπάλ Οσμάν να ξεθεμελίωσε αυτά τα χωριά, όμως τα ίχνη αυτά είναι ακόμα ορατά και ζωντανά πάνω στους ανθρώπους που επιβίωσαν από τη Γενοκτονία και από τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους που αρνούνται να ξεχάσουν. Και ένα τέτοιο αδιαμφισβήτητο ίχνος υπήρξε η Sano Halo.
Έντυπη Έκδοση Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Κυριακή 11 Μαΐου 2014http://www.enet.gr/?i=arthra-sthles.el.home&id=429643,
SANO HALO: Η Αννα Φρανκ των προσφύγων του 1922
ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΕ Η ΚΟΡΗ ΤΗΣ, ΤΗΕΑ HALO, ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΤΗΣ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ, ΤΗΝ ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ ΕΝΟΣ ΜΙΚΡΟΥ ΚΟΡΙΤΣΙΟΥ
«Οι Τούρκοι μού οφείλουν μια πολύ μεγάλη, πραγματικά μεγάλη συγγνώμη. Ούτε καν μια μικρή συγγνώμη, αλλά μια μεγάλη συγγνώμη, που πήραν μακριά μου όλους όσους αγαπούσα. Ο,τι είχα.
Είχαμε τη γη μας, τα ζώα μας, τις αγελάδες μας, τις κότες μας, είχαμε τις δουλειές μας, και όμως μας έκαναν να πεθάνουμε στο δρόμο. Αυτό που έκαναν ήταν θηριώδες, να καταστρέψουν οικογένειες και περιουσίες. Δεν θα μπορούσα ποτέ μου να ξεχάσω. Θέλω να θυμάμαι την οικογένειά μου. Αλλιώς θα ήταν σα να ξεχνούσα τους ανθρώπους μου. Δεν θα το κάνω ποτέ αυτό».
(Sano Halo, συνέντευξη περιοδικό «Πανσέληνος», τ. 88, 13 Μαΐου 2001)
Αγιος Αντώνιος Κιλκίς. Αναμνηστική φωτογραφία λίγο πριν από την αναχώρησηΠέθανε στις ΗΠΑ πριν από λίγες μέρες η Sano Halo, που 105 χρόνια πριν είχε γεννηθεί ως Ευθυμία Βαρυτιμίδου (ή Βαρυτιμιάδου) στον Αγιο Αντώνιο Κοτυώρων (Ορντού) του μικρασιατικού Πόντου. Με τη ζωντανή μαρτυρία της έκανε γνωστή διεθνώς τη Γενοκτονία των Ελλήνων της Ανατολής που πραγματοποίησαν οι Νεότουρκοι και ολοκλήρωσαν οι κεμαλικοί, επιχειρώντας τη βίαιη μετατροπή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε τουρκικό έθνος-κράτος.
Η Ευθυμία Βαρυτιμίδου (Sano Halo) ήταν ένα από τα χιλιάδες παιδιά που χάθηκαν κατά τη διάρκεια της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Ανατολής κατά τις πορείες θανάτους που οργάνωσαν οι κεμαλικοί κατά τη δεύτερη φάση της Γενοκτονίας. Η οικογένειά της, όπως και ολόκληρη η ελληνική κοινότητα του Αγίου Αντωνίου της Κερασούντας, καθώς και τα γειτονικά χωριά, εκτοπίστηκε στο εσωτερικό της Ανατολίας. Δεκάχρονο κορίτσι βρέθηκε στο Κουρδιστάν και τελικά ολομόναχο στο Χαλέπι της Συρίας, όπου την περιέθαλψε μια οικογένεια Ασσυρίων. Παντρεύτηκε έναν Ασσύριο, με τον οποίο μετανάστευσε μέσω Λιβάνου στην Αμερική το 1925.
Η καταστροφή του Αγ. Αντωνίου
Οι πρόσφυγες από το χωριό Αγιος Αντώνιος της Sano Halo εγκαταστάθηκαν σε δύο χωριά, στο Κιλκίς και στη Θεσσαλονίκη, που έφεραν το ίδιο όνομα. Στη φωτογραφία, κατά την επίσκεψη στο χωριό της Θεσσαλονίκης, ανοίγοντας φύλλα για πίταΧάρη στις προσπάθειες της κόρης της Thea Halo κατάφερε να ξετυλίξει το κουβάρι της προσωπικής ιστορίας και να ανακαλύψει το χωριό τους στην περιοχή μεταξύ Κοτυώρων και Φάτσας. Ηταν ένα από τα εκατοντάδες χωριά που οι τσέτες του Τοπάλ Οσμάν ισοπέδωσαν κατόπιν κεντρικών οδηγιών για να χαθούν τα ρωμαίικα ίχνη στην περιοχή του Πόντου.
Η συγκεκριμένη καταστροφή έγινε το 1921 και ακολούθησε τη μεθοδολογία των Νεότουρκων (1914-1918), στην πολιτική των οποίων αναφέρεται έγγραφο του υπουργείου Εξωτερικών της Αυστρίας: «Η τουρκική πολιτική έχει το χαρακτήρα της ολοκληρωτικής εκδίωξης από την περιοχή, με σκοπό την πλήρη εξαφάνισή τους, με τη δικαιολογία ότι οι Ελληνες της περιοχής αποτελούν κίνδυνο κατά του κράτους, μια μέθοδος που εφαρμόστηκε στο παρελθόν και κατά των Αρμενίων.
Οι Τούρκοι, χωρίς να διακρίνουν καμιά διαφορά στον πληθυσμό και χωρίς να αφήνουν καμιά πιθανότητα στην επιβίωση του πληθυσμού, με την πρόφαση της μετακίνησης σε άλλες περιοχές, δηλαδή τη μετακίνηση από τις παραλίες στα ενδότερα, εγκαταλείποντας αυτούς σε τραγικές, απάνθρωπες συνθήκες στην πείνα τους, τους οδηγούν προς το θάνατο. Τα δε σπίτια τους, αφού καταληφθούν από τους τσετέδες, λεηλατούνται, πυρπολούνται και κατεδαφίζονται. Οποια μέτρα εφαρμόστηκαν κατά των Αρμενίων εφαρμόζονται και κατά του Πόντου».
Κατά τη δεύτερη φάση της Γενοκτονίας (1919-1923) ο Ριζά Νουρ, που υπήρξε και κύριος διαπραγματευτής στη Λωζάννη, αναφέρει στα απομνημονεύματά του τις συνομιλίες του με τον Τοπάλ Οσμάν: «Του λέω: "Αγά καθάρισε τον Πόντο καλά: Μην αφήνεις πέτρα πάνω σε πέτρα στα Ελληνικά χωριά του Πόντου". Μου απάντησε: "Ετσι κάνω, όμως επειδή οι εκκλησίες τους και τα κτήριά τους μπορούν να χρησιμεύσουν, τα φυλάω". Του είπα: "Γκρέμισε και αυτά, μάλιστα σκόρπισε τις πέτρες μακριά. Δεν ξέρεις τι γίνεται, μην πουν κάποτε ότι εδώ υπήρχε εκκλησία". Η απάντηση που έδωσε ο Τοπάλ Οσμάν ήταν: "Πράγματι, έτσι θα κάνω, δεν το σκέφτηκα τόσο καλά"».
Η Sano με την κόρη της TheaΜπορεί ο Τοπάλ Οσμάν να ξεθεμελίωσε αυτά τα χωριά, όμως τα ίχνη αυτά είναι ακόμα ορατά και ζωντανά πάνω στους ανθρώπους που επιβίωσαν από τη Γενοκτονία και από τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους που αρνούνται να ξεχάσουν. Και ένα τέτοιο αδιαμφισβήτητο ίχνος υπήρξε η Sano Halo.
Not even my name
Η τραγική της ιστορία έγινε γνωστή με το βιβλίο «Not even my name» και υπότιτλο «From a death march in Turkey to a new home in America. Α young girl's true story of genocide and survival» («Ούτε καν το όνομά μου. Από την πορεία θανάτου στην Τουρκία σε ένα νέο σπίτι στην Αμερική. Η αληθινή ιστορία της Γενοκτονίας και της επιβίωσης ενός μικρού κοριτσιού»).
Το βιβλίο, που χαρακτηρίστηκε από λογοτεχνική πληρότητα, γράφτηκε από την κόρη της Thea Halo, εκδόθηκε το 2000 από ένα μεγάλο εκδοτικό οίκο των ΗΠΑ και έγινε σύντομα μπεστ σέλερ. Η δημοσιογράφος Ολγα Τσαντήλα έγραψε στο περιοδικό «Πανσέληνος»: «Η ιστορία της 90χρονης σήμερα Sano Halo θα παρέμενε άγνωστη, αν δεν αποφάσιζε η ζωγράφος Thea να τη γράψει και να επιτύχει την έκδοσή του από τον εκδοτικό κολοσσό των ΗΠΑ "Picador" της St. Martin's Press. Το βιβλίο έγινε μπεστ σέλερ, πήρε εξαιρετικές κριτικές, επιστολές συμπαράστασης και ορισμένες διαμαρτυρίες. Η συγγραφέας και η μητέρα της αγκαλιάστηκαν με θέρμη από τον κόσμο και άρχισαν να δίνουν ομιλίες και διαλέξεις, ενώ ο κυβερνήτης της Νέας Υόρκης βράβευσε τη Sano Halo για το κουράγιο της και το όραμά της».
Η έκδοση του συγκεκριμένου βιβλίου είχε ιδιαίτερο ρόλο στη δημοσιοποίηση των άγνωστων ιστορικών γεγονότων. Επιπλέον, πρώτη φορά στην Αμερική μια έκδοση, που δεν προέρχεται από τους κύκλους της ελληνοαμερικανικής κοινότητας, μίλησε ανοιχτά για την πολιτική γενοκτονιών που ακολούθησαν οι τουρκικές κυβερνήσεις. Παρ' ότι αναφέρεται κυρίως στη γενοκτονία του ποντιακού Ελληνισμού, εντούτοις έχει εκτεταμένες αναφορές για τη γενοκτονία του συνόλου των χριστιανικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας και της Ανατολίας.
Αγνοώντας τη Συνθήκη της Λωζάννης
Το 2009 η ελληνική πολιτεία αποφάσισε να επιτρέψει την πολιτογράφηση της Sano Halo και της κόρης της Thea και να αποδώσει σ' αυτές την ιδιότητα της Ελληνίδας υπηκόου. Αυτή η απόφαση υπήρξε απόρροια των πολύχρονων προσπαθειών των προσφυγικών οργανώσεων, τόσο των ελλαδικών όσο και των αμερικανικών. Η απόφαση των αρμόδιων οργάνων άργησε, παρ' ότι ήταν αυτονόητη πράξη που απέρρεε από τη Συνθήκη της Λωζάννης και τα αναφαίρετα δικαιώματα των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής, όπως ήταν η Sano Halo.
Ως επιχείρημα της κατ' εξαίρεσιν πολιτογράφησης θεωρήθηκε η προσφορά ιδιαίτερων υπηρεσιών προς το κράτος. Συγκεκριμένα αναφέρεται στο σχετικό προεδρικό διάταγμα (4 Απριλίου 2009): «Οι αλλοδαπές Χάλο Σάνο και Χάλο Θία-Μάρθα προσέφεραν εξαιρετικές υπηρεσίες στην Ελλάδα...». Στα μέσα του 2009 μητέρα και κόρη ορκίστηκαν στο γενικό προξενείο της Ελλάδας στη Νέα Υόρκη και έλαβαν την ελληνική ιθαγένεια. Η διαδικασία ολοκληρώθηκε λίγους μήνες αργότερα με την εγγραφή τους στο Δημοτολόγιο του Δήμου Αθηναίων.
Η δυσανεξία της επίσημης Ελλάδας απέναντι στα γεγονότα που συνέβησαν στην οθωμανική Ανατολή από το 1914 έως το 1923 είναι αντιληπτή σε οποιονδήποτε μελετά την ιστορία των ιδεών του 20ού αιώνα, καθώς και τα κατά καιρούς επίσημα εθνικά αφηγήματα. Είναι γνωστό ότι οι προσπάθειες εξαφάνισης της ιστορικής Μνήμης των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής υπήρξαν κοινό στοιχείο στις μετά το '22 κυβερνήσεις, είτε αυτές ήταν βενιζελικές και φιλελεύθερες είτε απλώς δεξιές και συντηρητικές είτε ακροδεξιές και φασιστικές.
Το κορυφαίο συμβολικό γεγονός ήταν η μετονομασία της οδού Αποστόλου Παύλου της Θεσσαλονίκης σε οδό Κεμάλ Ατατούρκ από τον ακροδεξιό, εθνικιστή δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά. Το νέο όνομα διατηρήθηκε και από τις μετεμφυλιακές αντικομμουνιστικές κυβερνήσεις και μόλις το 1955 η οδός πήρε και πάλι το παλιό της όνομα. Την ίδια ακριβώς στάση προς τη Μνήμη των προσφύγων είχε και η ελλαδική Αριστερά, μόνο που εδώ το κριτήριο καθορίστηκε από τη φιλοκεμαλική στάση του Λένιν, ο οποίος είχε διεκδικήσει και τον τίτλο του «Νεότουρκου της Ρωσίας».
Παρ' ότι η παραπάνω θεώρηση προκύπτει από τη μελέτη του παρελθόντος, σήμερα παρατηρείται μια ιδιόμορφη επανεμφάνιση του παλιού αντιπροσφυγικού συναισθήματος. Ενα από τα πλέον απεχθή σύγχρονα ιδεολογικά ρεύματα είναι αυτό της Αρνησης της Γενοκτονίας, της αιτιολόγησης των πράξεων των δραστών και της συκοφάντησης όσων συμβάλλουν στη διατήρηση της Μνήμης.
Οι εκφραστές του ανιχνεύονται σε ένα ευρύ πολιτικό φάσμα που εκκινεί από τη νεοφιλελεύθερη Δεξιά και φτάνει έως το άλλο άκρο μιας ψευδώνυμης «ελευθεριακής Αριστεράς».
Στη βάση του ρεύματος αυτού εντοπίζεται η ρατσιστική περιφρόνηση προς τους πρόσφυγες και τον αυτόνομο λόγο τους. Με μια έννοια αποτελεί σύγχρονη επιβίωση, μέσα σε μεταμοντέρνα λεοντή, της μεσοπολεμικής απέχθειας που προκαλούσαν στο συντηρητικό κόσμο οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Η Sano Halo και οι αρνητές της Γενοκτονίας
Κύρια ρητορική αυτού του ρεύματος, που εμφανίστηκε κυρίως στα τέλη της δεκαετίας του '90 και αποτέλεσε για κάποια χρόνια την καθεστωτική ιδεολογική έκφραση, είναι η αντιδιαστολή εθνικισμού-αντιεθνικισμού.
Κατηγορώντας αυθαιρέτως και υπερβολικά κάθε διαφορετική άποψη ως «εθνικιστική», καπηλεύτηκαν τον όρο του «αντι-εθνικιστή» και κατάφεραν να υπερκεράσουν τους αντιπάλους τους στη διαχείριση τομέων του κράτους αλλά και κονδυλίων. Επί της ουσίας κατασκεύασαν με εντελώς παλιά στοιχεία μια νέα αφήγηση, που έθετε και πάλι εκτός των ορίων της ιδεολογικής νομιμότητας τις ερμηνείες των προσφύγων του 1922.
Στο στόχαστρο του ρεύματος αυτού και της προκατειλημμένης στάσης του, κρυμμένης πίσω από μια ηθικιστική φρασεολογία που βασίζεται στην εξίσωση του αίματος, βρέθηκε και η ιστορία της Sano Halo, έτσι όπως την έγραψε η Thea Halo στο βιβλίο της «Not even my name». Με απίστευτη ευκολία το βιβλίο κατατάχθηκε στην «εθνικιστική εκδοχή της ιστορίας», με το επιχείρημα ότι δεν αναφέρεται στη «Μεγάλη Ιδέα» και στα «εγκλήματα του ελληνικού στρατού κατά των Τούρκων αμάχων» (δες: Δημήτρης Αγγελίδης, «Θέμα: Μνήμες Μικράς Ασίας και Πόντου», περ. Εψιλον, «Κ.Ε.», 29.5.2011).
Παρούσα στη συγκεκριμένη προσέγγιση και η παλιά μέθοδος της διαστρέβλωσης των σημασιών των όρων μέσω της εξαφάνισης του πλαισίου. Ετσι, η λέξη «συνωστισμός», που υπάρχει στην ελληνική έκδοση του βιβλίου της Halo, χρησιμοποιήθηκε από το συντάκτη του κείμενου με τρόπο τέτοιο, ώστε να αιτιολογηθεί η αντίστοιχη χρήση του όρου που προκάλεσε τη σφοδρή σύγκρουση για το βιβλίο ιστορίας της Στ' Δημοτικού πριν από μερικά χρόνια.
Η όλη παρουσίαση του έργου της Halo στο συγκεκριμένο αφιέρωμα υπακούει στους άγραφους νεοελληνικούς pseudo-αντιεθνικιστικούς κανόνες της Αρνησης της Γενοκτονίας, όπου η Μνήμη για τη μοίρα των απόκληρων πληθυσμών -που αποφασίστηκε από το νεοτουρκικό μιλιταρισμό στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 20ού αιώνα και μεθοδικά υλοποιήθηκε από το 1914- καθορίζεται από την αυθαίρετη παραδοχή που βασίζεται στη φαντασίωση της ενιαίας μοίρας. Μιας «μοίρας» που ξεκινά αρκετά νοτιότερα από το ακρωτήριο του Μαλέα και τελειώνει στα όρη του Καυκάσου.
Με μια έννοια, η θεώρηση των «αντιεθνικιστών» αποδεικνύεται περισσότερο εθνικιστική στην εθνική της πρόσληψη και από τη θεώρηση που είχαν οι ίδιοι οι Μεγαλοϊδεάτες εκείνης της εποχής. Επίσης τμήμα «μεταμοντέρνας» αφήγησης αποτελεί και η παραδοχή της συλλογικής ευθύνης. Κάτι σαν «καλά να πάθετε ω Πόντιοι και Σμυρνιοί, αφού είστε Ελληνες και ο Ελληνας Μοραΐτης φαντάρος επιτέθηκε στην "ιερή πατρίδα" του εθνικοαπελευθερωτή gazi Μουσταφά Κεμάλ και κατέσφαξε άμαχους Τούρκους».
Ενα άλλο βασικό στοιχείο της ιστορικής αντίληψης των αρνητών της Γενοκτονίας, είναι η παραγνώριση του πραγματικού ιστορικού πλαισίου που σχετίζεται κυρίως με τις ενδοοθωμανικές ταξικές αντιθέσεις και ο υπερτονισμός της ύστερης ελλαδοτουρκικής σύγκρουσης.
Είναι χαρακτηριστικό δείγμα -και αποκαλυπτικό συνάμα- της νεοελληνικής αλλοτρίωσης, το γεγονός ότι ούτε η τραγική εμπειρία της Sano Halo ξέφυγε από τη μνησίκακη στάση που έχει επιφυλάξει ο χώρος των αρνητών της Γενοκτονίας στη Μνήμη των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής.
* Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μαθηματικός, http://kars1918.wordpress.com/
