Σύμφωνα με την παράδοση, η Μονή Παναγίας Σουμελά ιδρύθηκε τον 4ο αιώνα από τους Αθηναίους μοναχούς Βαρνάβα και Σωφρόνιο.
Ο θρύλος λέει ότι ο ευαγγελιστής Λουκάς είχε ιστορήσει πολλές εικόνες της Παναγίας, μία εκ των οποίων είχε πάντα μαζί του. Ένας από τους μαθητές του μετέφερε την εικόνα αυτή στην Αθήνα όπου οικοδομήθηκε εκκλησία για τη φύλαξή της. Η εικόνα έκτοτε ονομάστηκε «Παναγία η Αθηνιώτισσα».
Τον 4ο αιώνα οι μοναχοί Βαρνάβας και Σωφρόνιος μετέφεραν με θαυμαστό τρόπο την εικόνα της «Παναγίας της Αθηνιώτισσας» στο όρος Μελά του Πόντου, αφού διέσχισαν αλώβητοι με τα πόδια ολόκληρη τη Μικρά Ασία. Εδώ ίδρυσαν τη Μονή της Παναγίας Σουμελά.
Η Σουμελά ευημερούσε ήδη κατά την εποχή του Ιουστινιανού (6ος αιώνας) και η φήμη της απλωνόταν σε ολόκληρη τη Μικρά Ασία.
Η φήμη αυτή γίνεται αιτία να συσσωρευτούν πλούτη στη μονή, ενώ οι αυτοκράτορες της Δυναστείας των Κομνηνών της παραχωρούν πολλά κτήματα και χωριά της περιοχής, των οποίων οι κάτοικοι επιφορτίζονται με τα καθήκοντα της καλλιέργειας της γης και της φρούρησης των περασμάτων για το φόβο των ληστών και των επιδρομέων.
Το προνομιακό καθεστώς, που περιλαμβάνει εκτός των άλλων και απαλλαγή από τη φορολογία, διατηρείται και κατά την οθωμανική περίοδο, ενώ η αίγλη της μονής συνεχίζεται ως τις αρχές του 20ού αιώνα. Τη δεκαετία του 1910 ζούσαν στη Σουμελά πάνω από 100 μοναχοί. Μέχρι σήμερα σώζονται ασπρόμαυρες φωτογραφίες της μονής από εκείνη την εποχή.
Η καταστροφή και η ανιστόρηση της Σουμελά
Η μονή καταστράφηκε με την αποχώρηση των Ρώσων το 1918, και τον Φεβρουάριο του 1923 οι τελευταίοι εναπομείναντες μοναχοί εγκατέλειψαν το μοναστήρι που έμεινε στο έλεος των κυνηγών θησαυρών και των αρχαιοκαπήλων. Η πυρκαγιά του 1930 αποτελείωσε την καταστροφή.
Οκτώ χρόνια αργότερα ο μοναχός Αμβρόσιος ο Σουμελιώτης επέστρεψε για να ανοίξει μια κρύπτη στο μετόχι της Αγίας Βαρβάρας και να πάρει, με την άδεια του τότε πρωθυπουργού της Τουρκίας Ισμέτ Ινονού, την εικόνα της Παναγίας, την οποία μετέφερε στην Ελλάδα μαζί με άλλα κειμήλια.
Η μονή της Παναγίας Σουμελά ανιστορήθηκε το 1951 με πρωτοβουλία του Φίλωνα Κτενίδη στην Καστανιά Βέροιας, όπου μεταφέρθηκε η ιερή εικόνα της Παναγίας και άλλα κειμήλια της ιστορικής μονής.
Εξήντα επτά χειρόγραφοι κώδικες και 150 βιβλία της μονής βρίσκονται σήμερα στο μουσείο της Άγκυρας. Πολλές από τις πολύτιμες εικόνες που απέμειναν μεταφέρθηκαν στην Οξφόρδη και μερικές άλλες στο Δουβλίνο. Για κάποιες άλλες λέγεται ότι έγιναν προσάναμμα από τους βοσκούς της γύρω περιοχής τις κρύες νύχτες του χειμώνα...
Η αναστήλωση της Σουμελά
Μέχρι το 1972, χρονιά κατά την οποία τοποθετήθηκε στη Σουμελά ο πρώτος φύλακας αρχαιοτήτων, το μοναστήρι ήταν έρμαιο στα χέρια των βανδάλων που είχαν σύμμαχο την αδιαφορία των τοπικών αρχών.
Το 2001 ξεκίνησαν εργασίες αποκατάστασης υπό την αιγίδα της UNESCO με σκοπό να ανασκευαστούν τα κτίρια της μονής και να περισωθεί ό,τι είναι δυνατό από τις υπέροχες αγιογραφίες που κοσμούν το εσωτερικό της εκκλησίας εντός του σπηλαίου και ένα μικρότερο παρεκκλήσι που χτίστηκε αργότερα. Τα πρώτα δείγματα της αποκατάστασης των τοιχογραφιών δυστυχώς είναι αποκαρδιωτικά.
Πώς θα πάτε στη μονή
Η μονή απέχει 43 χλμ. από την Τραπεζούντα και 16 χλμ. από τη Ματσούκα, τις ελληνικές Καρυές ή Δικαίσημον. Η φορτισμένη με την υπερχιλιόχρονη ιστορία διαδρομή προς τη μονή είναι πάρα πολύ γοητευτική. Ο δρόμος μετά τη Ματσούκα, χαραγμένος παράλληλα με «τη Παναΐας το ποτάμ» εν μέσω θεόρατων βράχων και οργιώδους βλάστησης οδηγεί στον Εθνικό Δρυμό Σουμελά, όπου υπάρχει ελεγχόμενη είσοδος.
Εδώ πρέπει να βγάλετε εισιτήριο επίσκεψης στο μοναστήρι, γιατί εάν δεν το κάνετε, υπάρχει κίνδυνος να ανεβείτε δύο φορές με τα πόδια μια διαδρομή 45 λεπτών της ώρας την κάθε φορά.
Μετά το χώρο στάθμευσης υπάρχει περίπτερο με αναμνηστικά και εστιατόριο, όπου τις περισσότερες φορές δεν βρίσκει κανείς θέση.
Υπάρχουν δύο τρόποι για να ανεβείτε στο κτιριακό συγκρότημα της μονής. Ο πρώτος είναι ο «εύκολος», με αυτοκίνητο ή με μικρό λεωφορείο από χωματόδρομο που ξεκινά από το χώρο στάθμευσης και σκαρφαλώνει σε ένα άγριο και υγρό δάσος με την ομίχλη να δημιουργεί υποβλητική ατμόσφαιρα. Αφού σταθμεύσετε στο τέρμα του δρόμου, κοντά στο εκκλησάκι της Αγίας Βαρβάρας, μετά από πεζοπορία λίγων λεπτών θα φτάσετε στη σκάλα, όπου θα δείξετε το εισιτήριο που βγάλατε στην είσοδο του Εθνικού Πάρκου και θα οδηγηθείτε στο μοναστήρι.
Ο δεύτερος τρόπος είναι από το παραδοσιακό μονοπάτι που ξεκινά από το περίπτερο. Το μονοπάτι αυτό χρησιμοποιούσαν καλόγεροι και πιστοί στα 1.500 χρόνια ζωής του μοναστηριού. Η ανάβαση διαρκεί 45 περίπου λεπτά, αλλά αξίζει τον κόπο.
Μόλις φθάσετε στην πέτρινη κλίμακα επιδεικνύετε το εισιτήριο που έχετε βγάλει στην είσοδο του Εθνικού Πάρκου και αφού ανεβείτε 99 σκαλιά μπαίνετε στο κυρίως μοναστήρι, όπου θα αντικρίσετε τον ανακαινισμένο επταώροφο ξενώνα του μοναστηριού, την ιερή σπηλιά με το Αγίασμα και την εκκλησία με τις υπέροχες τοιχογραφίες, που μέχρι πρόσφατα ήταν στο έλεος των βανδάλων.
Τις ημέρες εορτής της Παναγίας Σουμελά, ισχύουν περιορισμοί στην κίνηση και απαγορεύσεις.
*Από τον ταξιδιωτικό οδηγό του Σάββα Καλεντερίδη Ανατολικός Πόντος, εκδόσεις Infognomon 2006.
